ریشه های اجتماعی وقف، قرض الحسنه و صدقه در ایران بر اساس سفرنامه پولاک

دکتر یاکوب ادوارد پولاک در سال ۱۸۱۸ در آلمان به دنیا آمد. از اولین پزشکان خارجی بود که به دعوت میرزا تقی خان امیرکبیر وارد ایران شد تا به تدریس پزشکی و جراحی در دارالفنون  بپردازد. چهار سال پس از ورود به ایران به دلیل مرگ پزشک فرانسوی ناصرالدین شاه قاجار به جای او پزشک مخصوص شاه شد. پولاک ۹ سال در ایران بود. در مریضخانه دولتی که نخستین بیمارستان مدرن ایران بود به کار پزشکی می­ پرداخت و اولین کتاب مرجع آناتومی را در ایران نوشت. پولاک در مدتی که در ایران بود فارسی را فرا گرفته و به روانی صحبت می کرد. او به مناطق مختلف ایران سفر کرد و تمام چیزهایی را که می دید در خاطراتش به رشته تحریر درآورد. مدت زیاد حضور پولاک در ایران و رابطه زیادی که به واسطه شغل خود با اقشار مختلف مردم داشته است سفرنامه اش را به یک منبع خوب برای آشنایی بیشتر با زندگی اجتماعی مردم ایران در دوره قاجار تبدیل کرده است.

مطالعه سفرنامه پولاک نشان می­ دهد با وجودی که ۳ دستور دینی وقف، قرض الحسنه و صدقه تا حد زیادی مشابه با یکدیگرند، در میان ایرانیان دوره قاجار در عمل جایگاه متفاوتی داشته­ اند. تا جایی که از نظر پولاک وام بدون بهره تقریبا وجود نداشته، وقف نقشی جدی در ایجاد بسیاری از زیرساخت­ های جامعه دارد و صدقه و زکات یکی از اصلی­ ترین امور دینی مردم است و به صورت جدی انجام می­ گیرد.

در بخش­ های مختلف این کتاب اشاراتی به ربا و بهره زیاد در مبادلات مالی ایرانیان شده است که طبق نظر پولاک تاثیرات منفی زیادی بر افزایش فقر می­ گذارد و همچنین یکی از دلایل مهم عدم توسعه صنعت ایران است. "نهی از رباخواری فقط ممکن است در جوامع شبانی مورد رعایت قرار گیرد نه نزد قوم تجارت پیشه ای مانند ایرانیان. به همین دلیل کلا آن را نادیده می ­گیرند." وی با آشنایی از دستورات اسلام ذکر می ­کند "طبق دستورات دینی نمی­توان از پولی که به عنوان قرض به کسی پرداخت شده است بهره گرفت؛ اما به انحای مختلف با درست کردن کلاه شرعی از این قانون تخطی می ­شود."

همچنین در این سفرنامه شرح دقیقی از چگونگی پرداخت بهره و نحوه مصرف آن داده شده است"نرخ قانونی تنزیل دوازده درصد است؛ اما در مورد مخارج بی بندوبار که مثلا در اثر عروسی­ های پرخرج، مهمانی­ ها، تشریفات ماه رمضان، تجمل پرستی طبقات بالا و جلال و جبروت بی اندازه مورد علاقه زنان که از هر حدی فراتر می­رود پیش می ­آید، همچنین به هنگام پیدا شدن احتیاج فوری به مبالغ هنگفت تا بتوان با رشوه دادن شکایت طرف دعوا را باطل کرد یا بتوان مقامی را خرید، دیگر هرگاه به نرخ­ های بسیار بالاتری مثلا 80 درصد پول به نزول گرفته شود آن هم با ربح مرکب مطلب نباید مورد حیرت شود. از اینها گذشته در نظر باید داشت که به زحمت در ایران کسی را می­ توان یافت که قرض دار یا طلبکار نباشد؛ حتی روحانی نمایان با وساطت دلالان پول به نرخ بالا نزول می­ دهند. وضع و حال درویشی یعنی عدم تعلق با این کلمات بیان می شود: "نه قرض دارم نه طلب" به هرحال تعداد این خوشبخت­ ها از قرار باید فوق العاده اندک باشد."

اما همان طور که گفته شد وضعیت جامعه در ارتباط با پرداخت زکات و صدقه متفاوت است. "درباره زکوة قوانین مذهبی تکلیف را دقیقا تعیین کرده و معیار حداقل را مقرر داشته است. هرچند که یک مرد عادی به دلیل عدم توانائی این معیار را رعایت نمی­ کند ولی باز وی صدقه بسیار به فقرا می­ دهد. وی در این کار از ریاکاری بری است و فقط از ندای قلب خویش تبعیت می­ کند و از این جهت بر اروپائیان برتری دارد. همچنین نذر کردن یا نذر بستن که وی در روزها و لحظات سخت زندگی بدان متوسل می­ شود و همواره آن را ادا می­ کند قابل ذکر است."

حتی بر اثر فرهنگ صدقه و دست ­و دلبازی مردم در صدقه دادن، تعداد متکدیان نیز بسیار است. در سفرنامه می­خوانیم: "به نابینایان بسیار کمک می­ کنند تا به جائی که بعضی از آنها از محل مال گدائی چند زن نگاه می­ دارند، و برخی دیگر مبالغی را که کم هم نیست ناگزیر در جائی زیر خاک دفن می ­کنند. ... اغلب گداهائی دیده می­ شوند با دست­ های بریده؛ اینها دزدانی هستند که کیفر دیده ­اند اما این حقیقت هیچ مانع جلب حس ترحم مردم نمی ­شود و آنها نیز مانند بقیه سهم خود را دریافت می­ کنند. این گداها از سر فرنگی­ ها نیز دست بردار نیستند و بدین صورت مجیز آنها را می­ گویند که ظاهرا فرنگی­ ها از ایرانی­ ها رحیم­ تر هستند، در صورتی که عکس این مطلب صادق است."

جایگاه وقف و تاثیر اجتماعی زیاد آن نیز بسیار قابل توجه است. از وقف منظور املاکی است که از طریق هدیه و بخشش به ملکیت مساجد، امامزاده ­ها و مدارس درآمده و از جانب این مؤسسات اداره می­ شود. در روزگاری که دولت مرکزی نقش بسیار محدودی در رفع نیازهای عمومی کشور داشته است وقف تا حد زیادی این خلا را بر طرف کرده و مدارس و نیازهای آن مانند کتاب، مسکن و خوراک رایگان، دار الشفا و درمانخانه، تکیه­ هایی که در میدان های عمومی شهرها ساخته شده، حمام­ های عمومی و مخارج نگاه­داری آن­ها، قنات اماکن مقدس، کاروانسراها و پل ها از محل موقوفات ایجاد شده­ اند.

برای مثال پولاک ساخت پل­ ها را به واسطه موقوفات مردم بیان می­ کند. "پلها را منحصرا از محل وصایا یا موقوفات می­ سازند و هرگز به تعمیر یا تجدید آن نمی پردازند، تا اینکه پس از اتفاقات و تصادفات متعدد باز مرد متدینی یا محتضر توبه کاری مبلغی برای تعمیر آن وصیت کند."

همچنین پولاک به داستان وقف زیاد برای حرم امام حسین در دوره نادرشاه اشاره می­ کند که مساله­ ای برای کشور شد و شاه جلوی آن را گرفت. "به مرور زمان املاک وقف اماکن مقدسه به اندازه ای خارق العاده فزونی یافت و این امر عواقب وخیمی در بر داشت زیرا قسمت بزرگی از عایدات جاری این املاک به کربلا، یعنی به سرزمینی که متعلق به عثمانی­ هاست سرازیر می ­شد. نادر شاه سرانجام خود را ناگزیر دید که قسمتی از زمین ­های وقفی را مصادره کند و از ارسال درآمد آنها به کربلا جلوگیری کرده و در عوض برای سادات که از اعقاب پیغمبر (ص) اند هرساله چهل هزار تومان از عواید اصفهان حواله کند. اما از آن هنگام باز روز به روز بر میزان موقوفات افزوده می ­شود"

 

سفرنامه پولاک "ایران و ایرانیان"/ نوشته یاکوب ادوارد پولاک؛ ترجمه کیکاووس جهانداری. تهران: نشر خوارزمی ، 1368.