مساله اجتماعی، دو نگاه مختلف
بسیاری از مسائل اجتماعی هستند که همزمان با عدم قطعیت علمی از یک طرف و تعارض بین ارزش های مورد توجه ذی نفعان از طرف دیگر روبرو هستند. امروزه با پیچیده شدن جوامع و سازمان ها، بسیاری از مسائل مدیران روتین نیستند، بلکه آنها با مسائلی پر از پیچیدگی و تعارض بین گروه ذی نفعان روبرو هستند. نکته بسیار مهم در این باره برخورد و برنامه ریزی و مدیریت مسائل پیچیده است، به گونه ای که برخورد ساده با یک مسئله و ساده انگاری آن می تواند ریشه اصلی مسئله را در بلند مدت تشدید کند. به همین خاطر رویارویی و برنامه ریزی برای حل این نوع مسائل از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مسائل پیچیده، علتهای زیادی دارند، بهطور مستمر تغییر ماهیت میدهند و پاسخ یکتایی که بتوان با اطمینان آن را بهترین راه حل دانست هم ندارند، اما با رویکردی درست، قابل مهار هستند و بهبود می یابند.
برای نمونه فقر و نحوه مواجهه با آن جهت توسعه یک منطقه، خشک شدن دریاچه ای مانند دریاچه ارومیه و نحوه مواجهه با آن و برخورد با آلودگی کلان شهرهای کشور از مسائل پیچیده ایران هستند. مثلا، مسئله فقر یک مسئله پیچیده محسوب می شود چراکه تعریف فقر بدرستی مشخص نیست و در ضمن نمی دانیم ریشه فقر در چیست. ولی اگر فرض کنیم ریشه فقر نداشتن مهارت برای ایجاد شکوفایی اقتصادی باشد، که راهکار رفع آن در آموزش و سیستم آموزشی است پس برای ریشه کن کردن فقر باید به مسائل آموزشی توجه کرد که خود این مسئله یعنی وضعیت سیستم آموزشی یک مسئله پیچیده است که شاید یکی از عوامل آن خود فقر باشد. در واقع فرموله کردن یک مسئله پیچیده خود یک مسئله است. در کنار شناخت و فهم این مساله، تعارض بین گروه های مختلف که در حین یک اقدام توسعه منطقه ای اجتناب ناپذیر است از دیگر زوایای این مسائل پیچیده است. وقتی به این پیچیدگی صورت مساله، محدودیت ها و ضعف های ساختاری دولت ها را نیز اضافه کنیم متوجه مضاعف شدن این پیچیدگی خواهیم شد.
با این مقدمه می توان رویکرد جدیدی به انتقاد از دولت ها در زمینه مواجهه با مسائل اجتماعی ارائه داد. بر این اساس نتیجه می گیریم که متهم کردن یک مسئول و پاسخ خواستن از وی برای این سوال که مثلا چرا مساله آلودگی هوای تهران حل نشده است و یا چرا دریاچه ارومیه در حال خشک شدن است، از جانب کسانی مطرح می شود که یا ابعاد و پیچیدگی حل این مسائل را درک نکرده اند و یا اینگونه پرسش ها را صرفا در فضای دعواهای سیاسی مطرح می کنند. اما آیا این رویکرد بهانه ای به دست مسئولین خواهد داد که عدم موفقیت در دستیابی به راه حل مسائل تحت نظارت خود را ناشی از پیچیدگی آن مسائل و امکان ناپذیر دانستن حل پایدار این مسائل در کوتاه مدت عنوان کنند؟
جواب این سوال خیر خواهد بود! بلکه رویکرد دیگر به انتقاد از عملکرد مسئولین این است که با قبول پیچیدگی های موجود در چنین مسائلی، اقدامات آنها را ارزیابی کرد. برای مثال وقتی با این رویکرد به مساله آلودگی هوای تهران می نگریم متوجه می شویم اقداماتی همچون باران مصنوعی با هواپیماهای آبپاش برای کاهش آلودگی، دست روی دست گذاشتن های چندین ماهه و دستپاچگی در ماه های سرد سال و انجام اقدامات ضرب الاجل مثل تعطیلی و ... و همچنین محدود شدن نقش مقام مسئول به متهم کردن دولت قبل که تقصیر آن ها بود که چنین شد، نشان دهنده آن است که مسئولین ما جهت گیری درست برای حل مسائل پیچیده را بلد نیستند و یا عزم جدی برای مواجهه با چنین پیچیدگی هایی ندارند. مثالی دیگر از رویکرد جدید انتقادی، ارزیابی زیست محیطی پروژه های بزرگ عمرانی توسط خود مجری است. در این مورد نیز می توان نتیجه گرفت که قانون گذار متوجه تعارض منافع و پیچیدگی موجود در این مساله نشده است و یا اساسا به عواقب زیست محیطی بی تفاوت بوده است.
بنابراین می توان گفت که گاهی مسئولین و مجریان مقصرند، اما مقصر نه به این جهت که در حل مسائل اجتماعی ناتوان بوده اند، بلکه به این جهت که متوجه شناخت مساله و عواقب و جوانب آن نشده اند و راه حل هایی را برای پاسخ به مسائل انتخاب کرده اند که شاید در کوتاه مدت برای ارائه گزارش های عملکردی مناسب باشد، اما در عمل به حل این مسائل کمک نکرده است. این رویکرد، شاخصی برای نقد مجریان در مواجهه با مسائل اجتماعی می دهند تا از مدیری که مدت زیادی از دوران تصدی اش نیز نگذشته است این انتظار را نداشته باشیم که توانسته باشد مساله اجتماعی را حل کند. بلکه عملکرد وی را در شناخت ابعاد مساله و رویکردش برای مواجهه با آن ارزیابی کنیم.
