همکاری گروه نوآوری و کسب و کار اجتماعی با ستاد احیای دریاچه ارومیه

روند افت سطح آب دریاچه ارومیه پس از دوران پرآبی آن در اواسط دهه 70، شروع گردیده و طی بیست سال، تراز دریاچه بیش از 8 متر افت کرده است. در واقع با توجه به ارقام ثبت شده، به طور متوسط در بیست سال اخیر، دریاچه با افت 40 سانتیمتری در هر سال مواجه بوده است. با توجه به عمق کم این دریاچه، این میزان افت تراز منجر به خشکی درصد قابل ملاحظه ای از سطح دریاچه گردیده و بیش از 30  میلیارد مترمکعب از حجم آب آن در اثر تبخیر و عدم ورود منابع آب کافی به آن از بین رفته است. همزمان با شروع افت تراز دریاچه، سطح دریاچه نیز پسروی قابل ملاحظه ای داشته است و میزان خشکی دریاچه به حدی رسیده است که قسمت جنوبی دریاچه با خشکی کامل مواجه شده است.

بررسی های کارشناسی صورت گرفته توسط دبیرخانه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، نشان می دهد که چالش اصلی در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه، عدم رعایت حد تعادل در مصرف آب به ویژه در بخش کشاورزی حوضه بوده است. به عبارت دیگر، برداشت بی رویه منابع آبی حوضه، جهت آبیاری اراضی کشاورزی و عدم رعایت الگوی مصرف بهینه در تشدید و تداوم خشکی دریاچه بسیار اثرگذار بوده است.

با توجه به شرایط حاد دریاچه ارومیه و به منظور تمرکز و تسریع در روند احیای دریاچه ارومیه، در سال 1392 پیشنهاد ایجاد کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه به ریاست رئیس جمهور یا نماینده ویژه ایشان به تصویب رسید. در این زمان دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه در دانشگاه صنعتی شریف مستقر گردید و در این امر از همکاری دانشگاه های تبریز و ارومیه و متخصصین و کارشناسان سایر دانشگاهها و مجموعه سازمانها و نهادهای تخصصی ملی و محلی و همچنین کارشناسان بین المللی بهره می برد. ستاد احیای دریاچه ارومیه در یک بازه زمانی کوتاه مدت با ایجاد کمیته ها و کارگروه های تخصصی متعدد و انجام مطالعات تطبیقی، ضمن بررسی و ارزیابی راهکارهای 19 گانه مصوب، نسبت به تدوین و ارائه نقشه راه و برنامه عملیاتی احیای دریاچه ارومیه اقدام نمود.

آنچه منجر به خشکی دریاچه ارومیه گردید، مجموعه پیچیده ای از عوامل بوده است که طی سالیان زیاد و با تاثیرگذاری دولت و مردم به وجود آمده است. به طور کلی افزایش جمعیت و مصارف آنها در این حوضه و همچنین تغییر سبک معیشت از تولید محصولات کم آب بر به محصولات پر آب بر و در سطحی وسیع، عوامل اصلی تاثیرات انسانی بر خشکی دریاچه بوده است. ریشه های شکل گیری این مساله و نتایج تلاش هایی که برای احیای آن انجام شده است نشان می دهد احیای دریاچه ارومیه از پیچیده ترین مسائل کلان کشور به حساب آید.

علاوه بر پیچیدگی در شناخت عوامل مساله و شیوه مقابله با آن، باید توجه داشت که مانند بسیاری از مشکلات زیست محیطی، تضاد منافع بین بازیگران مختلف و تعارض بین آنها در حوضه دریاچه ارومیه نیز بسیار بالا است. در مورد این دریاچه حاکمیت، دولت، مدیران محلی، فعالان محیط زیست، کشاورزان، جامعه محلی و ... اختلاف نظرات جدی با یکدیگر دارند. در بسیاری از موارد راهکارهای ارائه شده نمی تواند اجماع نظرات و خواسته های ذینفعان و بازیگران مختلف را برآورده سازد و به همین جهت همه ظرفیت های موجود برای اجرای مناسب این راهکارها به کار گرفته نمی شوند.

بر این اساس مواجهه برای احیای دریاچه ارومیه باید با در نظر گرفتن پیچیدگی این مساله و عوامل اجتماعی شکل گیری آن باشد. اما اکثر فعالیت های اجرا شده توسط ستاد احیا در دو سال اول فعالیت را می توان در زمینه امور سازه ای و مواردی همچون تسهیل و افزایش حجم آب ورودی به دریاچه و انتقال آب از خارج حوضه دانست. در طی این مدت به تدریج لزوم توجه به امور اجتماعی احیای دریاچه ارومیه و همراه سازی و استفاده مناسب از ظرفیت های مردمی در این زمینه مشخص گردید.

به همین جهت امروز مشخص گردیده است که آنچه می­تواند به احیای دریاچه ارومیه منجر شود انتقال آب از حوضه های آبریز دیگر و یا مقابله بالا به پایین و دستوری با مردم نخواهد بود. انتقال آب علاوه بر آنکه پاسخگوی نیاز احیای دریاچه نیست، در ساختار فعلی جامعه و دولت منجر به افزایش استفاده دوباره از منابع آبی جدید می شود. روش های دستوری و بالا به پایین نیز به دلیل آنکه مشارکت مردم را به دنبال نخواهد داشت، منجر به مقاومت آنها در پذیرش و سرپیچی از آن به اشکال مختلف خواهد شد.

در مقابل، آنچه که برای احیای دریاچه ارومیه نیاز است، تصمیمات، رویکردها و ساختارهایی است که با حضور و تعامل مردم در فرآیند تصمیم گیری اتخاذ شود و در کنار ایجاد منافع قابل قبول برای مردم، کاهش مصرف آب و احیای دریاچه را به دنبال داشته باشد. در چنین رویکردهایی باید توجه داشت که نمی توان جواب مساله را صرفا در مرزهای آبی دریاچه و یا جریان های آبی منتهی به آن جست و جو کرد و باید به توسعه پایدار جامعه ای که در این حوضه زندگی می کنند توجه کرد. بنابراین احیای دریاچه ارومیه در بستر جامعه ای شکل می گیرد که سبک معیشت، اشتغال و زندگی آنها پایدار بوده و ساختارها و نهادهای موجود در جامعه نیز از وضعیت فعلی که پیشران افزایش بی رویه مصرف آب هستند، به سمت حفظ منابع آبی محدود حرکت کند.

آنچه بیان گردید نشان می دهد ستاد احیای دریاچه ارومیه، نیازمند تخصص ها و رویکردهای جدیدی در مسیر احیای این دریاچه است. تخصص هایی که از طرفی با سیاستگذاری توسعه منطقه ای پایدار آشنا بوده و از طرف دیگر توانایی کار اجتماعی با مردم و جلب مشارکت آنها را داشته باشد.

از آنجا که مساله دریاچه ارومیه، مساله ای در سطح کلان بوده و ریشه ها و تبعات آن و همچنین راهبردهای احیا در سطح ملی است، نیاز به دانش سیاستگذاری برای مواجهه با این مساله وجود دارد. دانش سیاستگذاری، مسیر احیای دریاچه ارومیه را به سمتی هدایت می کند که چارچوب‌های نهادی ای را که اکنون به‌طور طبیعی بازیگران مختلف را به سمتی سوق می‌دهد تا تصمیمات و اقداماتی را پیش ببرند که خروجی فعالیت‌هایشان افزایش برداشت از آب و مصرف آن در کشاورزی‌های کم بازده را تشویق می کند، شناسایی کرده و در جهت اصلاح آنها راهبردهایی را پیشنهاد دهد. چنین سیاست هایی باید بهبود وضعیت زندگی جامعه محلی را با افزایش تراز آب دریاچه، هم راستا گرداند.

علاوه بر نیاز به تخصص و دانش سیاستگذاری در رویکردهای جدید ستاد، همان گونه که بیان گردید، رویکرد اجتماعی نیز باید در فعالیت های آتی در جهت احیای دریاچه ارومیه پر رنگ تر شود تا بتواند فرآیند اجتماعی سازی احیای دریاچه ارومیه و همراه سازی مردم را دنبال کند.

به همین جهت و به واسطه آشنایی مسئولین ستاد احیای دریاچه ارومیه با سابقه پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف و مخصوصا گروه نوآوری و کسب و کار اجتماعی و فعالیت های انجام شده در این مرکز و همچنین حضور نهاد اجتماعی انجمن حامیان فرهنگ قرض الحسنه و کارآفرینی اجتماعی و همچنین نهاد مالی- اجتماعی بانک قرض الحسنه رسالت در کنار پژوهشکده، راهبری این امور به پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف سپرده شده است.