بنگاه اجتماعی در بستر تعاون

پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف در اسفند ماه سال 1394 همکاری خود با معاونت تعاون وزارت تعان، کار و رفاه اجتماعی را در قالب پروژه "بررسی تجارب جهانی بنگاه‌های اجتماعی و شناسایی کسب‌وکارهای اجتماعی در بستر تعاون" به صورت رسمی آغاز کرد و پس از 15 ماه، در تیر 1396 این پروژه خاتمه یافت.

در فاز اول این طرح پس از بررسی مبانی نظری و مرور ادبیات کارآفرینی، کارآفرینی اجتماعی، بنگاه اجتماعی و کسب‌وکار اجتماعی، سیاست‌ و برنامه‌ دولت‌ها در حمایت از بنگاه‌های اجتماعی در سه کشور منتخب ایتالیا، انگلستان و کره جنوبی مطالعه شد و 5 تجربه برتر جهانی بنگاه اجتماعی در حوزه‌های مختلف موردکاوی شدند. موسسه "لایف گیت¹" در ایتالیا، "بیگ ایشو²" در انگلستان، "ووژو³" در کره جنوبی، "گرامین دنون⁴" در بنگلادش و "بیمارستان آراویند⁵" در هندوستان از بنگاه‌های اجتماعی مطالعه شده هستند.

در فاز دوم و با استفاده از نتایج فاز اول، تناسب ابعاد نظری بنگاه اجتماعی و مدل تعاونی بررسی شد و نقاط مشترک و غیرمشترک آنان مشخص گشت. پس از آن، معیارها و شاخص‌های شناسایی بنگاه اجتماعی تعریف شدند که سه ویژگی اصلی آنان در ادامه بیان شده است.

- ماموریت اجتماعی: به این معنا که با هدف رفع یک معضل اجتماعی تاسیس می‌شود.

- فعالیت تجاری: بنگاه اجتماعی به لحاظ اقتصادی مستقل است و هزینه‌های خود را از طریق فعالیت تجاری تامین می‌کند.

- محدودیت در تقسیم سود: بنگاه اجتماعی حداقل بخشی از سود را به توسعه کسب‌وکار و ماموریت اجتماعی خود اختصاص می‌دهد.

همچنین یک نوع طبقه‌بندی بنگاه‌های اجتماعی که سازگاری و کاربرد بیشتری در بخش تعاون دارد نیز به عنوان ملاک تقسیم بندی در نظر گرفته شد.

- بنگاه اجتماعی تولید کننده محصول یا ارائه‌دهنده خدمات اجتماعی

- بنگاه اجتماعی با کارکنان حاشیه ­ای

- بنگاه اجتماعی فعال در منطقه جغرافیایی خاص

- بنگاه اجتماعی با فناوری و روش تولید اجتماعی

- بنگاه اجتماعی با مدل کسب و کار اجتماعی

- بنگاه اجتماعی با مالکیت اجتماعی

بر مبنای نتایج به دست آمده، در فاز سوم گرایش‌های مختلف تعاونی به لحاظ سازگاری با مدل بنگاه اجتماعی بررسی شدند که در نهایت سه گرایش مرزنشینان، فراگیر ملی و دهیاری‌ها به عنوان گرایش‌هایی که سازگاری بیشتری با بنگاه اجتماعی دارند و امکان به وجود آمدن چنین بنگاه‌هایی در آن بیشتر است شناسایی شدند. پس از آن و بر اساس داده‌های موجود، عملکرد این سه گرایش ارزیابی شدند و 10 درصد از تعاونی‌های فعال معرفی گشتند. در ادامه 5 تعاونی کشور که با مدل بنگاه اجتماعی سازگاری دارند موردکاوی شدند. تعاونی مرزنشینان بخش کوهسار شهرستان سلماس، تعاونی دهیاری‌های بخش زالیان شهرستان شازند و تعاونی فراگیر ملی توانمندسازی سیوستان شهرستان زابل از گرایش‌های سازگار انتخاب شدند. تعاونی چندمنظوره معلولین ایران فتح جم در تهران و تعاونی زنان صدف لب سیاه قشم نیز به عنوان دیگر تعاونی‌های منطبق با الگوی بنگاه اجتماعی مطالعه شدند.

در فاز چهارم به عنوان جمع‌بندی پروژه، ابتدا برنامه آموزش جهت رشد تعاونی‌های سازگار با مدل بنگاه اجتماعی طراحی شد، پس از آن برنامه ترویج مفاهیم بنگاه اجتماعی در بستر تعاون تدوین گشت و در انتها، بسته سیاستی متناسب با شرایط کشور برای حمایت از بنگاه‌های اجتماعی در بستر تعاون آماده گردید.

در گزارش‌های بعدی درباره نتایج هر بخش توضیحات بیشتری ارائه خواهد شد.

---

[1] LifeGate

[2] Big Issue

[3] Woojoo

[4] Grameen Danone

[5] Aravind

انتقادات نسبت کارآفرینی اجتماعی و مفاهیم مشابه آن

بسم الله الرحمن الرحیم

«کارآفرینی اجتماعی»، اولین مرتبه بین سال‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ استفاده شد و با افزایش مشکلات اجتماعی در دهه ۱۹۹۰ توجه به این مفهوم افزایش یافت. بسیاری از محققان معتقدند که افزایش مشکلات اجتماعی، کاهش کمک‌ها به سازمان‌های خیریه که برای برطرف کردن مشکلات اجتماعی تلاش می‌کردند و ضعف و ناکارآمدی سازمان‌های خیریه سنتی، عوامل اصلی پیدایش مفهوم کارآفرینی اجتماعی بوده‌اند.

می‌توان کارآفرینی اجتماعی را اتخاذ رویکردهای نوآورانه و پایدار برای برطرف کردن مشکلات اجتماعی دانست؛ این رویکردها می‌تواند در قالب یک سازمان خیریه‌ی نوآور، یک سازمان انتفاعی یا سازمان دولتی اتفاق افتد.

«کسب و کار اجتماعی»، نخستین مرتبه توسط پروفسور محمد یونس، برنده جایزه صلح نوبل سال ۲۰۰۶ معرفی شد. او نخستین بار این واژه را در کتابش به نام “ساختن جهانی بدون فقر – کسب و کار اجتماعی و آینده سرمایه‌داری” که در سال ۲۰۰۷ منتشر شد، به کار برد. محمد یونس کسب و کار اجتماعی را کسب و کاری، بدون ضرر و بدون تقسیم سود می‌داند که با هدف اصلی برطرف کردن مشکلات اجتماعی تاسیس می‌شود.

با توجه به افزایش مشکلات اجتماعی و پتانسیل بالای این مفاهیم در کاهش مشکلات اجتماعی، این مفاهیم امروزه مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته‌اند؛ اما انتقادهایی به کارآفرینی اجتماعی و مفاهیم مشابه آن وارد است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.

در غیاب ساختار حقوقی مشخص برای فعالیت سازمان‌هایی که با عنوان «بنگاه اجتماعی» یا «کسب و کار اجتماعی» فعالیت می‌کنند و در نبود نظارت بر فعالیت آنها، صرف بیان اینکه یک سازمان، کسب و کار یا بنگاه اجتماعی است، مزایای زیادی برای آن به همراه خواهد داشت؛ مشتریان آن کسب و کار به علت اعتماد مردم افزایش می‌یابد، تصویر مثبتی از سازمان در ذهن مشتریانش ایجاد می‌شود و معمولا شدت رقابت به علت عدم ورود رقبا کاهش می‌یابد

برخی از منتقدان معتقدند که تحت شرایط ذکر شده در بالا این مفاهیم، پوششی فراهم کرده اند که کسب و کارها‌ ضمن انجام فعالیت‌های سابق خود یعنی دنبال کردن هدف کسب حداکثر سود اقتصادی، از بسیاری از فشارهای محیطی ناشی از رقابت و قوانین در امان باشند. آنها معتقدند در شرایطی که برای تبدیل شدن به یک کسب و کار یا بنگاه اجتماعی، کافیست یک شرکت اعلام کند که کسب و کار اجتماعی است و پس از آن تحت هیج گونه نظارتی قرار نمی‌گیرد، کسب و کار اجتماعی زمینه‌ای برای سوءاستفاده سازمان‌های تجاری فراهم است.

از طرفی برطرف کردن مشکلات اجتماعی بسیار وابسته به نظام فکری و ارزشی فرد کارآفرین اجتماعی است. یک کارآفرین اجتماعی‌ ممکن است به زعم خود در جهت برطرف کردن مشکلات اجتماعی اقدام کند ولی آثار منفی اجتماعی گسترده‌ای به جای بگذارد؛ همچنان که نمونه‌های بسیاری در تاریخ با هدف خدمت به جامعه، فجایع بزرگی خلق کرده‌اند. البته این موضوع یکی از حساسیت‌های کارآفرینی اجتماعی و هر فعالیت اجتماعی دیگری محسوب می‌شود.

برای مطالعه متن کامل‌تر انتقادهای وارد شده به کارآفرینی اجتماعی و مفاهیم مشابه آن به این لینک مراجعه نمایید.

ترازنامه بنگاه اجتماعی و کسب و کارهای رایج

بسم الله الرحمن الرحیم

در حسابداری کسب و کارهای رایج، دارایی‌های یک شرکت، یعنی هر آنچه از وجه نقد، ماشین‌آلات، زمین و املاک و ... در اختیار شرکت است به دو بخش، بدهی و سرمایه تفکیک می‌شود. سرمایه را حق صاحبان سهام گویند و بدهی نیز سهم دیگران به جز سهامداران از دارایی‌های یک شرکت است. جمع بدهی و سرمایه برابر دارایی‌های یک شرکت است؛ یعنی هر آنچه که یک شرکت در اختیار دارد یا از طرف سهامداران آن است یا از طرف افرادی به جزء سهامداران در اختیار شرکت قرار گرفته است.

اما در مورد بنگاه‌های اجتماعی که عموما محدودیت تقسیم سود دارند، سمت چپ ترازنامه بر خلاف کسب و کارهای رایج، سه قسمتی است. قسمت اول، بدهی‌ها هستند و قسمت دوم نیز حقوق صاحبان سهام (سرمایه) است اما در مورد بنگاه‌های اجتماعی سودآور، مجموع بدهی و سرمایه با دارایی برابر نیست و دلیل آن نیز محدودیت تقسیم سود است. در برخی قوانین بنگاه‌های اجتماعی اساسا مجاز به تقسیم سود نیستند و در برخی قوانین دیگر، تقسیم سود محدود میان سهامداران یک بنگاه اجتماعی مجاز است. در شرکت‌های تجاری هر آنچه که به عنوان سود حاصل شود پس از کسر بدهی‌ها به سهامداران تعلق می‌گیرد ولی در بنگاه‌های اجتماعی با توجه به محدودیت تقسیم سود، چنانچه سود حاصل شده، بیش از مجموع بدهی‌ها و سقف مجاز پرداخت به سهامداران باشد در حسابی غیرقابل تقسیم قرار می‌گیرد که بخش سوم سمت چپ ترازنامه این نوع سازمان‌ها را تشکیل می‌دهد. در قانون بسیاری از کشورها بخش سوم از دارایی‌های یک بنگاه اجتماعی در صورت انحلال بنگاه اجتماعی، غیرقابل تقسیم است و به یک سازمان اجتماعی با هدف اجتماعی مشابه تخصیص داده می‌شود.

سه سوال کلیدی، برای تشخیص بنگاه اجتماعی

همه ما کمابیش با واژه‌ی بنگاه اجتماعی آشنا هستیم. تعاریف بسیاری برای این مفهوم توسط دانشگاهیان و کارآفرینان مطرح شده است. اما برای اینکه بتوانیم تشخیص دهیم یک بنگاه، اجتماعی محسوب می‌شود یا خیر چه راهی وجود دارد؟

موسسه ACUMEN بستری است برای حمایت‌‌های دانشی، فنی و مالی از کارآفرینان اجتماعی. بنا بر ماموریتش، این موسسه می‌بایست کارآفرینان اجتماعی و بنگاه های اجتماعی را تشخیص دهد. این موسسه، در یکی از مطالب خود، سه سوال کلیدی برای تشخیص بنگاه اجتماعی مطرح می‌کند:

·         آیا بنگاه مورد نظر برای اثرگذاری های خود اولویت بندی دارد؟ موضوع هسته اصلی کسب و کار بنگاه می‌بایست خلق یک یا چند اثر مثبت اجتماعی باشد. به این معنی که، توانایی آنها در بهبود زندگی مردم و بهبود دنیا خروجی غیرمستقیم کار آنها نباشد، بلکه تمرکز اصلی آنها باشد.

بنابراین اگر برای مثال بانکی تجاری را سراغ دارید که در راستای مسئولیت اجتماعی و بوسیله 10% از سود خود، از آموزش رایگان حمایت می‌کند، نمی‌تواند جزو بنگاه های اجتماعی حساب شود

·         آیا بنگاه مورد نظر توانسته معادلات را تغییر دهد؟ راه حل بنگاه برای معضل اجتماعی مدنظر می‌بایست نوآورانه باشد و فضای حاکم بر آن حوزه را تغییر دهد. بدین معنی که آنها گاهی اوقات بازارهایی می‌سازند که قبلا وجود نداشته است.

اگر دغدغه اصلی موسسه ای، رهایی زنان روستاهای مناطق کمتر توسعه یافته از فقر است، تمرکز اصلی این بنگاه، اجتماعی است. اما اگر برای این کار، به سراغ روشهای خیریه ای معمول (مانند کمک های بلاعوض، و یا فروش صنایع دستی معمول روستا بوسیله جشنواره‌های خیریه) رفته است، بنابراین نتوانسته معادلات حاکم بر فضا را تغییر دهد و بنگاه اجتماعی محسوب نمی‌شود.

·         آیا بنگاه مورد نظر با روشهای حرفه‌ای اداره می‌شود؟ یک بنگاه اجتماعی (انتفاعی یا غیرانتفاعی) می‌بایست طوری سازماندهی و اداره شود که بتواند خودگردانی مالی خود را حفظ کند.

اگر بنگاهی، دغدغه اصلی خود را تحصیل کودکان کار تعریف کرده باشد، و همچنین روشها و بازارهای جدیدی برای کاهش هزینه‌های تحصیل و کسب درآمد توسط سرپرستان این کودکان ایجاد کرده باشد، تا بدین جا مشخصات یک بنگاه اجتماعی را داراست. اما اگر درآمدهای بنگاه کفاف هزینه‌هایش را ندهد، بنابراین نمی‌توان برروی پایداری آن حساب کرد و نمی‌توان آن را بنگاه نامید. چون دیر یا زود محکوم به تعطیلی خواهد بود.

تنها با برخورداری توامان این سه ویژگی است که یک کارآفرینی اجتماعی متولد می‌شود و یک بنگاه، بنگاهی اجتماعی محسوب می‌گردد.

کسب و کار اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

کسب و کار اجتماعی چیست؟

مطلب زیر بر گرفته از ارائه آقای طهماسبی در مورد کسب و کار اجتماعی در " همایش کارآفرینی و کسب و کار اجتماعی در ایران " می باشد.

کسب و کار اجتماعی ترجمه واژه لاتین Social Business است. این واژه، نخستین بار توسط پروفسور محمد یونس، اقتصاددان بنگلادشی و برنده جایزه صلح نوبل سال 2006، به کار گرفته شد.

کسب و کار اجتماعی، کسب و کاری است که هدف اصلی تاسیس آن، اجتماعی بوده است؛ به عبارت دیگر یک کسب و کار اجتماعی ایجاد می شود تا یک یا چند مشکل اجتماعی نظیر: فقر، اعتیاد، بیکاری، طلاق، کار کودکان، مشکلات فرهنگی، مشکلات محیط زیستی و ... را برطرف کند.

یک کسب و کار اجتماعی دارای سه شرط و هفت خصوصیت است و هر کسب و کاری که این سه ویژگی و هفت اصل را دارا باشد یک کسب و کار اجتماعی محسوب می شود.

سه ویژگی لازم کسب و کار اجتماعی عبارتند از:

1- هدف اصلی کسب و کارهای اجتماعی، برطرف کردن مشکلات اجتماعی است و بر خلاف کسب و کارهای تجاری که برای حداکثر کردن سود برای صاحبان خود تاسیس می شوند، یک کسب و کار اجتماعی ایجاد می شود تا یک یا چند مشکل جامعه را برطرف کند. بنابراین می توان گفت کسب و کارهایی که هدف اصلی تاسیس آنها کسب سود حداکثری برای صاحبانشان است حتی اگر فعالیت های اجتماعی انجام دهند تبدیل به کسب و کار اجتماعی نمی شوند.

2- از نظر اقتصادی خودگردان هستند؛ کسب و کارهای اجتماعی باید تمامی هزینه های خود را از طریق فروش محصولات یا خدمات، تامین کنند. بنابراین سازمان های خیریه علیرغم آنکه هدف آنها مطلقا هدفی اجتماعی است به علت آنکه از لحاظ اقتصادی خودگردان نیستند و هزینه های آنها از طریق دریافت کمک ها و هدایای مردمی و دولتی، تامین می شود مشمول تعریف کسب و کار اجتماعی نمی شوند.

3- در کسب و کار اجتماعی سودی میان سهامداران تقسیم نمی شود. طبق شرط دوم هر کسب و کار اجتماعی باید از طریق درآمدی که از تجارت بدست می آورد، هزینه های خود را پوشش دهد اگر درآمدهای یک کسب و کار اجتماعی بیش از هزینه های آن باشد سود حاصل شده میان سهامداران تقسیم نمی شود بلکه برای گسترش دامنه فعالیت های اجتماعی مجددا در کسب و کار اجتماعی، سرمایه گذاری می شود.

بنابراین می توان در جمع بندی بیان کرد که کسب و کار اجتماعی، کسب و کاری است که هدف اصلی تاسیس آن اجتماعی است و ضرر ده نیست به این معنا که سود حاصل از فعالیت های آن برابر یا مساوی صفر است و سودی بین سهامداران تقسیم نمی کند.

کسب و کارهای اجتماعی دو نوع دارند که در زیر، خصوصیات و تفاوت های این دو بیان می شود.