آشنایی با یک کارآفرین اجتماعی در زابل

در ادبیات کارآفرینی اجتماعی برای یک کارآفرین اجتماعی ویژگی­ های شخصیتی گوناگونی شمرده می­ شود از جمله روحیه تسلیم­ ناپذیری و درس گرفتن از شکست­ها، تبدیل کردن تهدید به فرصت­، استفاده از راه­ حل های نوآورانه، ریسک­ پذیری و غیره. هنگامی که با این تعاریف آشنا می­شدم پیش خودم فکر می­کردم این­ تعریف از کارآفرین اجتماعی مبالغه آمیز است و کارآفرین اجتماعی را یک قهرمان شکست­ ناپذیر در نظر گرفته­ اند که احتمالا در دنیای واقعی بسیار به ندرت یافت می­ شود. مدتی گذشت و در طرح تحقیقاتی «بررسی تجارب جهانی بنگاه‌های اجتماعی و شناسایی کسب‌و‌کارهای اجتماعی در بستر تعاون» به خاطر مطالعه یک تعاونی سازگار با الگوی بنگاه­ های اجتماعی راهی سیستان شدم و در شهر زابل با شخصی آشنا شدم که بسیاری از این صفات را دارا بود. در ادامه قصدم بیان خلاصه­ ای از داستان زندگی و فعالیت­های آقای حمید صابری، عضو هیئت مدیره و مدیرعامل تعاونی فراگیرملی توانمندسازی سیوستان است چراکه معتقدم داستان شکست­ها و تسلیم­ نشدن­های ایشان می­تواند بسیار الهام­بخش باشد.

بنگاه اجتماعی در بستر تعاون

پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف در اسفند ماه سال 1394 همکاری خود با معاونت تعاون وزارت تعان، کار و رفاه اجتماعی را در قالب پروژه "بررسی تجارب جهانی بنگاه‌های اجتماعی و شناسایی کسب‌وکارهای اجتماعی در بستر تعاون" به صورت رسمی آغاز کرد و پس از 15 ماه، در تیر 1396 این پروژه خاتمه یافت.

در فاز اول این طرح پس از بررسی مبانی نظری و مرور ادبیات کارآفرینی، کارآفرینی اجتماعی، بنگاه اجتماعی و کسب‌وکار اجتماعی، سیاست‌ و برنامه‌ دولت‌ها در حمایت از بنگاه‌های اجتماعی در سه کشور منتخب ایتالیا، انگلستان و کره جنوبی مطالعه شد و 5 تجربه برتر جهانی بنگاه اجتماعی در حوزه‌های مختلف موردکاوی شدند. موسسه "لایف گیت¹" در ایتالیا، "بیگ ایشو²" در انگلستان، "ووژو³" در کره جنوبی، "گرامین دنون⁴" در بنگلادش و "بیمارستان آراویند⁵" در هندوستان از بنگاه‌های اجتماعی مطالعه شده هستند.

در فاز دوم و با استفاده از نتایج فاز اول، تناسب ابعاد نظری بنگاه اجتماعی و مدل تعاونی بررسی شد و نقاط مشترک و غیرمشترک آنان مشخص گشت. پس از آن، معیارها و شاخص‌های شناسایی بنگاه اجتماعی تعریف شدند که سه ویژگی اصلی آنان در ادامه بیان شده است.

- ماموریت اجتماعی: به این معنا که با هدف رفع یک معضل اجتماعی تاسیس می‌شود.

- فعالیت تجاری: بنگاه اجتماعی به لحاظ اقتصادی مستقل است و هزینه‌های خود را از طریق فعالیت تجاری تامین می‌کند.

- محدودیت در تقسیم سود: بنگاه اجتماعی حداقل بخشی از سود را به توسعه کسب‌وکار و ماموریت اجتماعی خود اختصاص می‌دهد.

همچنین یک نوع طبقه‌بندی بنگاه‌های اجتماعی که سازگاری و کاربرد بیشتری در بخش تعاون دارد نیز به عنوان ملاک تقسیم بندی در نظر گرفته شد.

- بنگاه اجتماعی تولید کننده محصول یا ارائه‌دهنده خدمات اجتماعی

- بنگاه اجتماعی با کارکنان حاشیه ­ای

- بنگاه اجتماعی فعال در منطقه جغرافیایی خاص

- بنگاه اجتماعی با فناوری و روش تولید اجتماعی

- بنگاه اجتماعی با مدل کسب و کار اجتماعی

- بنگاه اجتماعی با مالکیت اجتماعی

بر مبنای نتایج به دست آمده، در فاز سوم گرایش‌های مختلف تعاونی به لحاظ سازگاری با مدل بنگاه اجتماعی بررسی شدند که در نهایت سه گرایش مرزنشینان، فراگیر ملی و دهیاری‌ها به عنوان گرایش‌هایی که سازگاری بیشتری با بنگاه اجتماعی دارند و امکان به وجود آمدن چنین بنگاه‌هایی در آن بیشتر است شناسایی شدند. پس از آن و بر اساس داده‌های موجود، عملکرد این سه گرایش ارزیابی شدند و 10 درصد از تعاونی‌های فعال معرفی گشتند. در ادامه 5 تعاونی کشور که با مدل بنگاه اجتماعی سازگاری دارند موردکاوی شدند. تعاونی مرزنشینان بخش کوهسار شهرستان سلماس، تعاونی دهیاری‌های بخش زالیان شهرستان شازند و تعاونی فراگیر ملی توانمندسازی سیوستان شهرستان زابل از گرایش‌های سازگار انتخاب شدند. تعاونی چندمنظوره معلولین ایران فتح جم در تهران و تعاونی زنان صدف لب سیاه قشم نیز به عنوان دیگر تعاونی‌های منطبق با الگوی بنگاه اجتماعی مطالعه شدند.

در فاز چهارم به عنوان جمع‌بندی پروژه، ابتدا برنامه آموزش جهت رشد تعاونی‌های سازگار با مدل بنگاه اجتماعی طراحی شد، پس از آن برنامه ترویج مفاهیم بنگاه اجتماعی در بستر تعاون تدوین گشت و در انتها، بسته سیاستی متناسب با شرایط کشور برای حمایت از بنگاه‌های اجتماعی در بستر تعاون آماده گردید.

در گزارش‌های بعدی درباره نتایج هر بخش توضیحات بیشتری ارائه خواهد شد.

---

[1] LifeGate

[2] Big Issue

[3] Woojoo

[4] Grameen Danone

[5] Aravind

آموزش معلمین برای کمک به توسعه پایدار و چند ملاحظه

در یکی از شهرهای کوچکی که در حال انجام کار توسعه منطقه ای هستیم، به این رهیافت رسیدیم که سرمایه گذاری برای تربیت نسل بعدی دانش آموزانی که متفاوت بیاندیشند و پر امیدتر، پرتلاش تر و خودباورتر از نسل فعلی باشند، کمک پایداری به آینده توسعه منطقه است. لذا برنامه های متنوعی برای حوزه آموزش و پرورش تعریف کردیم که در نوع خود جالب و متفاوت هستند و به این شکل شاید بشود گفت برای اولین بار در کشور و با هدف کمک به توسعه یک منطقه پیاده سازی می شوند.

در همین راستا، جمعی از معلمان دغدغه مند که دوست دارند به بهبود منطقه خودشان کمک کنند و البته این اطمینان نسبی را هم داریم که قصد مهاجرت تا 5 سال آینده را ندارند(یعنی حالا حالا ها در منطقه شان می مانند)، انتخاب کرده ایم و قرار است در یک سفر تفریحی-آموزشی ویژه، کمک کنیم که بینش های جدیدی در حوزه آموزش را بر اساس تجربه نهادهای منتخب آموزشی کشور ، کسب کنند.

جدای از هدف های خوب و ویژه این دوره آموزشی-تفریحی، اما در صحبت با همکاران به نکاتی رسیده ایم که دقت به آنها در طراحی این دوره خیلی اهمیت دارد. در واقع، چنین دوره هایی و چنین برنامه های مثبت و انگیزاننده ای، ممکن است که تاثیرات منفی ناخواسته ای هم داشته باشند که بر خلاف اهداف اولیه خود عمل کنند.

از جهت روشن شدن موضوع، دو نکته را در رابطه با همین برنامه ذکر می کنم:

اول اینکه بازدید مدارس خوب و پیشرو و خلاق تهران و بابلسر و سایر نقاط کشور، اگرچه حتما در باز شدن افق های دید این عزیزان می تواند موثر باشد؛ اما از سوی دیگر برای معلمان منطقه محروم، ممکن است سبب تقویت حس ناامیدی از طریق مقایسه امکانات و شرایط و محدودیت های خود با شرایط دیگر مدارس پیشرو شود و حتی برخی از این معلمان را به مهاجرت از منطقه خود در سالیان آینده ترغیب کند؛ برای کم رنگ کردن این پیامد، تصمیم گرفتیم که در این سفر تفریحی، قسمت تیره و سیاه تهران و شهرهای بزرگ را هم به ایشان نشان دهیم. لذا بازدید از چند مدرسه در مناطق مسئله دار و حاشیه ای تهران و مواجهه از نزدیک با چالش های ایشان را به برنامه اضافه کردیم.

چالش دوم این بود که نشان دادن این روشهای پیشرو و مدرن آموزشی به دلیل فاصله زیاد با شرایط ایشان در آن شهر کوچک، ممکن است این حس را ایجاد کند که نمی تواند سبب تغییر و تحول در منطقه فعالیت ایشان شود و لذا نهایتا بعد از بازگشت از سفر، «بی عملی» در رابطه با پیاده سازی افق های جدید کسب شده از این تور آموزشی اتفاق بیافتد. برای حل این مسئله نیز تصمیم گرفتیم جلسات توجیهی قبل، حین و بعد از سفر را جدی بگیریم و برنامه ویژه ای برایشان داشته باشیم. به طوری که در مقاطع مختلف زمانی این تور، بتوانیم با تشکیل جلسات هم اندیشی و مباحثه، دغدغه ها را با یکدیگر به اشتراک بگذاریم و بتوانیم همگرایی ذهنی و دلی در رابطه با راه های جدید ایجاد تحول در آموزش و پرورش آن منطقه محروم ایجاد کنیم.

سخن پایانی اینکه مداخله در امر توسعه به ویژه در مناطق کوچک که اثرات اقدامات می تواند زود دیده شود و نیز گسترده باشد، امری بسیار حساس است و باید با سنجش دقیق جوانب و پیش بینی پیامدهای ناخواسته آن صورت بگیرد.

پیشنهادی به نام «هم سفره»

ایده‌های نو و نوآوری های فناورانه در کسب و کارهای تجاری، عموما با هدف تجاری سازی و درآمدزایی شکل گرفته‌اند. بنابراین صاحبان ایده به شدت از آنها مراقبت می‌کنند و با شیوه‌های مختلف از حقوق مالکیت معنوی خود دفاع می‌کنند. این اتفاق ضمن زوایای مثبتش، جلوی به اشتراک گذاری آزادانه ایده‌ها را می‌گیرد و فرآیند یادگیری از همدیگر را کند می‌کند.

 هدف بنده از نگارش این طرح و انتشار آن، این است که نشان دهم، به عکس ایده‌های تجاری، میتوان ایده‌های اجتماعی را با هم به اشتراک بگذاریم و در اصلاح آنها بکوشیم. وقتی هدف اصلی یک نوآوری، حل معضلی اجتماعی باشد، دیگر مهم نیست این کار توسط چه شخص یا نهادی اجرا می‌شود، مهم انجام درست آن و حل آن معضل است.

طرح هم‌سفره

به دلیل کاهش یارانه‌های دولتی در بخش نان، و به این دلیل که نان قوت غالب اقشار ضعیف است، فشار اقتصادی به این خانواده‌ها بیشتر شده است. پیشنهاد بنده به نام طرح «هم سفره» در نظر دارد تا با ارائه‌ی سازوکاری، از فشار وارده برروی دهک های پائین بکاهد و دغدغه‌های مربوط به نان را از دوش سرپرستان خانوار بردارد.

بصورت خلاصه در این طرح (که ابتدا می‌بایست بصورت پویش-کمپین- و سپس بصورت فرآیندی ثابت باشد) مشتریان نانوایی مناطق متمول شهر، با خرید نوع خاصی از نان، به اسم نان «هم سفره»، بودجه‌ی لازم برای ایجاد تسهیلات در نانوایی‌های مناطق محروم را فراهم می‌کنند. این نوع خاص نان، می‌تواند نانی باشد که بجای کنجد برروی آن ماده‌ی ارزانتر سالمی مثل سبوس ریخته شده است. مشتری با پرداخت نرخ معادل نان کنجدی، نان سبوس‌دار «هم سفره» خریداری می‌کند و از این راه اضافه درآمدی برای اجرای طرح بدست می‌آید.

در ادامه و پس از خرید نان‌های «هم سفره» توسط اقشار مرفه‌تر، درآمد مازاد بین نانوایی های هدف در مناطق محروم تقسیم می‌شود. این نانوایی‌ها می‌بایست نان «هم سفره» را با نرخ پائین مصوب (مثلا نصف قیمت) به فروش برسانند.

در این بین ممکن است چالش‌هایی بوجود بیاید که برای هریک می‌توان به سناریوهایی برای حل معضل فکر کرد:

·       چطور مطمئن شویم، این نان به اقشاری می‌رسد که بواقع نیازمند هستند؟

خوشبختانه طرح های خیرخواهانه دیگری هم در شهرها رقم خورده است که نتایج آن نشان می‌دهد مردم هم با این طرح ها همکاری می‌کنند، برای مثال در طرح اخیر دیوار مهربانی که گسترش پیدا کرده و از آن استقبال شده است، اگر شخصی به واقع نیازمند نباشد از پوشاک مربوطه استفاده نمی‌کند.

راه حل کامل برای این مشکل وجود ندارد. اما می‌توان برای اطمینان بیشتر راه حل هایی را پیش گرفت: برای مثال اگر در این طرح مشاهده شود که نان «هم سفره» توسط بسیاری از اقشار خریداری میشود، و یا حتی از محله های دیگر برای خرید این نان هجوم آورده شده است، می‌توان هزینه‌های جانبی خرید این نان را بالا برد. برای مثال این نان در ساعت خاصی از روز (اول وقت) طبخ شود. و یا این نان تنها بصورت تکی فروخته شود. و یا روش های دیگر ...

·       آبروی اقشار ضعیف در خرید این نان چگونه حفظ شود؟

شکل ظاهری نان: همانطور که در خلاصه اولیه اشاره شد، اشخاصی که در طرح خیرخواهانه «هم سفره» شرکت می‌کنند به ازای پرداخت مبلغ نان کنجدی، نان سبوس‌دار دریافت می‌کنند. اما هنگام فروش نان با قیمت مناسب برای اقشار ضعیف نمی‌توان این کار را انجام داد. می‌بایست از نان معمولی استفاده کرد تا نان از نظر ظاهری با نان های خریداری شده‌ی دیگر تفاوتی نداشته باشد و خدای ناکرده از این طریق، استفاده کنندگان از نان «هم‌سفره» مشخص نشوند.

مخفی بودن فرآیند خرید: یکی از معضلات مهم، مخفی بودن خرید این نان توسط افراد نیازمند است. شاید یک راه حل، استفاده از ساعت خاص برای طبخ نان «هم سفره» در محله‌های محروم است. برای مثال نانوایی های طرح هم سفره، در ابتدای صبح و بمدت یک ساعت، تنها نان‌های این طرح را طبخ کنند، و این امر به اطلاع مردم محل برسد تا فقط افراد نیازمند در این ساعت به نانوایی مراجعه کنند.

·       چطور از استقبال از این طرح از طرف افراد محله‌های مرفه‌تر مطمئن شویم؟

این طرح مانند تمام طرح های خیرخواهانه، برای مشهور شدن و استقبال عمومی، نیازمند برنامه‌ای همه جانبه برای اطلاع‌رسانی و ترویج دارد. بنابراین ایجاد پویشی فکر شده برای شروع این طرح الزامی است. در این پویش می‌توان از تاکتیک های متنوعی برای آگاه سازی مردم، تبلیغ استفاده های این طرح و ذکر نتایج این طرح پس از شروع، استفاده کرد.

البته عملیات این طرح (شامل نوع انتخاب نانوایی‌های هدف، انتخاب تمایز نان مربوطه، نحوه محاسبه اضافه درآمد این نوع نان و زمان‌بندی جمع آوری اضافه درآمد، تقسیم این اضافه درآمد بین نانوایی‌های هدف، نظارت برروی کار نانوایی های هدف طرح، ...)  جزئیاتی است که هریک در موفقیت طرح مهم اند ولی در این مقال نمی‌گنجند.

بسیاری از ما ایده‌هایی از این قبیل داریم، که می‌توان با به اشتراک گذاشتن آنها، کیفیت آنها را بالاببریم و آنها را اصلاح کرده و به عملیاتی کردن نزدیک‌تر کنیم. پس منتظر چه هستیم؟

نوآوری اجتماعی برای کنترل آلودگی در چین

بسم الله الرحمن الرحیم

همه ی ما اخبار آلودگی شهرهای بزرگ، مخصوصا شهر تهران را پیاپی می شنویم، هوایی که به شدت آلوده است و نفس کشیدن را برای ساکنین این شهرها، با سختی و ضررهای بسیار، همراه کرده است.

متاسفانه کشور ما، ایران در رتبه بندی کشورهای جهان بر اساس بیشرین میزان آلودگی هوا، رتبه هشتم را داراست اگر به معضل آلودگی هوا، دیگر مشکلات زیست محیطی نظیر آلودگی آب ها، تخریب مراتع و جنگل ها، فاضلاب های صنعتی و ... را نیز اضافه کنیم، متوجه می شویم اوضاع محیط زیستی کشور اصلا شرایط مناسب ندارد. این مطلب قصد ندارد صرفا مشکلات زیست محیطی را بیان کند بلکه هدف اصلی نگارش آن، ارائه یک نمونه نوآوری اجتماعی در چین برای مقابله با مشکل آلودگی هواست.

این نوآوری اجتماعی، موسسه امور عمومی و زیست محیطی IPE(Institute for Public and Environmental Affairs) نام دارد موسسه ای که برای مقابله با مشکل آلودگی در چین، اقدامی نوآورانه انجام داد.

IPE با جلب مشارکت مردم و با اهرم قرار دادن فشارهای عمومی، تلاش می کند آلودگی های مختلف زیست محیطی را کنترل کند. این موسسه میزان آلودگی مناطق مختلف را بر روی نقشه هایی موسوم به نقشه های آلودگی، نمایش می دهد همچنین با فراهم آوردن پایگاهی ارزشمند از میزان آلایندگی صنایع مختلف در چین و آگاه کردن مردم، تقاضای مردم برای کنترل آلودگی صنایع را اهرمی برای فشار بر صنایع آلاینده قرار می دهد؛ همچنین با اهمیت یافتن پایبندی به مسئولیت اجتماعی شرکتی (CSR) در سال های اخیر، شرکت های چندملیتی که قصد دارند بخشی از زنجیره تامین خود را به کارخانه های چینی برونسپاری کنند به دلیل تقاضای مشتریانشان، چاره ای ندارند جز آنکه مسئولانه رفتار کنند و از همکاری با کارخانه های آلاینده اجتناب کنند. اهرم قرار دادن فشارهای اجتماعی-اقتصادی، راهکاری مناسب برای کاهش میزان آلایندگی صنایع مختلف آلاینده در چین بوده است. شاید بتوان مانند این اقدام را در کشورهای دیگر نیز انجام داد و با معرفی صنایع آلاینده به مردم، آگاهی آنها را افزایش داد؛ طبیعتا مردم از محصولات و خدمات صنایعی استفاده می کنند که میزان آلایندگی کمتری داشته باشند و کاهش تقاضا برای محصولات و خدمات صنایع و کارخانه های آلاینده، اهرم قوی ای برای کنترل و کاهش میزان آلایندگی آنهاست.

 

 

یک نمونه کارآفرینی اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

در یکی از سخنرانی های سال 2009 تِد (TED) ایده ای مطرح شد که یک نوآوری اجتماعی محسوب می شود. نام محصول، محافظ زندگی (Life Saver) است. مایکل ریچارد (Michael Pritchard)، سخنران این برنامه که مبدع این سیستم است در مورد انگیزه اصلی و برخی جزئیات فنی اختراع خود صحبت می‌کند. او بیان می‌کند که سونامی سال 2004 در آسیا، موجب شد مردم آسیب دیده، چند هفته به آب آشامیدنی سالم دسترسی نداشته باشند. پس از چند ماه که طوفان کاترینا، آمریکا را در نوردید برای او جالب بود که مردم آسیب‌دیده، حتی در یک کشور توسعه یافته برای چند روز به آب آشامیدنی سالم، دسترسی نداشتند. این موضوع بعلاوه بیماری‌های ناشی از عدم دسترسی به آب آشامیدنی سالم و مرگ بیش از 2 میلیون کودک در سال به علت مصرف آب ناسالم، انگیزه‌های اصلی او برای این اقدام نوآورانه اجتماعی بوده است. او مدعی است که بطری‌های تولید شده توسط او تمامی ویروس‌ها و باکتری‌ها را فیلتر می‌کند؛ مهم نیست که آب ورودی به این دستگاه چقدر آلوده باشد، آب خروجی از آن کاملا بهداشتی است.

 این نوآوری در راستای بر طرف کردن یکی از مشکلات اساسی دنیا به ویژه در کشورهای فقیر، را می‌توان مصداق یک نوآوری اجتماعی دانست. فیلم تِد این سخنرانی به همراه زیرنویس فارسی در این لینک قابل مشاهده است.

لازم به ذکر است که ابتدا این مطلب را تحت عنوان " یک نمونه نوآوری اجتماعی " منتشر شده بود که با تذکر دقیق یکی از دوستان، در مورد تعریف نوآوری اجتماعی، تحقیقات بیشتری انجام شد. نتیجه این تحقیقات نشان می دهد که طبق برخی از تعاریف، این اقدام نوآورانه که در راستای برطرف کردن مشکلات اجتماعی انجام شده است گرچه کارآفرینی اجتماعی محسوب می شود، نمی توان آن را نوآوری اجتماعی به حساب آورد.

البته لازم به ذکر است که ادبیات نوآوری اجتماعی، گسترده است و طبق برخی از تعاریف می توان این اقدام را نوآوری اجتماعی به حساب آورد.

در مطالب آینده به ذکر تعاریف مختلف نوآوری اجتماعی پرداخته خواهد شد.