حکمرانی حل مساله آلودگی هوای شهرهای بزرگ

در ابتدای فعالیت دولت یازدهم، خانم ابتکار، رییس سازمان حفاظت محیط زیست در ارتباط با آلودگی هوای شهر تهران مدام از نقش بنزین های غیر استاندارد و بنزین های تولید پتروشیمی به عنوان اصلی ترین عامل آلودگی هوای تهران نام می برد. برای نمونه در این خبر:
http://www.khabaronline.ir/(X(1)S(agmgmrptzlsncswiwidpf2wb))/detail/353831/society/environment
 به یکباره مسئولین جدید این سازمان در دولت دوازدهم نقش ماشین های سنگین را عامل اصلی در آلودگی هوا دانسته اند. به طوری که دکتر تجریشی، معاون محیط زیست انسانی این سازمان سهم خودروهای سواری در آلودگی هوا را 3 درصد دانسته و سهم اتوبوس ها و کامیون ها را 85 درصد دانسته است. قابل مشاهده در این خبر:
http://www.etemaadonline.ir/news/news/153366
اگر فرض کنیم که نه خانم ابتکار دروغگو بوده است و نه آقای تجریشی، بنابراین یا باید فرض بکنیم که با حل مساله آلودگی خودروهای شهری و کاهش سهم آنها، بخش خیلی زیادی از مشکل آلودگی هوای شهرها حل شده است و یا اینکه پژوهش هایی انجام شده که مسئولین را از اشتباهی که در شناسایی منشا آلودگی داشته اند، در آورده است.
نادرست بودن مورد اول که کاملا مشهود است و وضعیت آلودگی هوا چیز دیگری را نشان می دهد.
اما اگر مورد دوم درست باشد دو سوال پیش می آید:
اول اینکه چه کسی مسئولیت تصمیم گیری اشتباه بر مبنای اطلاعات نادرست و نادقیق و هدر رفت منابع مالی و جلوگیری از خسارت های آلودگی در 4 سال گذشته را پذیرفته است؟
و دوم اینکه تصمیم گیری امروز بر اساس چه اطلاعات و پژوهش های دقیق، منطقی، بدون سوگیری و جانبداری و از همه مهمتر با گزارش شفافی که در دسترس عموم قرار گرفته باشد، صورت گرفته تا دوباره 4 سال دیگر نگوییم مساله آلودگی این نبود و در شناسایی عامل آن دچار خطا شده ایم؟

خانه های ایرانی در چند سفرنامه خارجی

در هر شهر و روستای ایران انگشت شمارند خانه هایی که حداقل یک قرن عمر کرده باشند. از طرفی مساله بافت فرسوده و خطرات خانه‌های قدیمی که مخصوصا در مناطق زلزله خیز هر آن ممکن است بر سر ساکنینش آوار شود مرتبا گوشزد می‌شود. اما از این فاجعه بارتر وضعیت ساخت و سازهای جدید است که آنها نیز پس از کمتر از دو دهه از عمر خود تبدیل به خانه‌هایی کلنگی می‌شوند و سوال مطرح می‌شود که آیا واقعا خطرات ساختمان‌های تازه ساز، کمتر از خانه‌های قدیمی است؟ یا تنها خطر ریزش یک سقف گلی و تیرهای چوبی را با آوار چندین طبقه آپارتمان نوساز و مصالح جدید تیرآهن و سیمان و آجر جایگزین می‌کند؟

نگاه به مساله ساخت و سازهای بی‌کیفیت از دیدگاه اجتماعی قابل توجه است. معمولا ریشه بسیاری از مسائل اجتماعی دوروبرمان را نقش عواملی همچون تاثیر تحریم، عملکرد فلان دولت، جهتگیری‌های حکومت و یا کمی دورتر مربوط به حکومت‌هایی که در دوره معاصر حکمرانی کرده‌اند و همچنین وجود نفت و درآمدهای کلان آن می‌دانیم. فارغ از اینکه هر کدام از این عوامل تا چه اندازه در هر مساله اجتماعی نقش بازی کرده است، گاهی دیده می‌شود رفتارهای اجتماعی ایرانیان چه سبقه طولانی‌تری از این موارد دارد. سفرنامه‌ها، به ویژه آن دسته که توسط مسافران منصف خارجی نوشته شده‌اند، می‌توانند راهنماهای خوبی برای شناخت از رفتارهای اجتماعی گذشته مردم این سرزمین باشند.

جلسات هفتگی گروه نوآوری و کسب و کار اجتماعی

از اواخر سال 95 برنامه منظمی برای برگزاری جلسات هفتگی گروه نوآوری و کسب و کار اجتماعی با هدف بحث و همفکری در مورد موضوعات مرتبط با فعالیت‌های گروه پیش‌بینی شد. در دو هفته اخیر نیز با هدف تمرکز بر توسعه پایدار منطقه‌ای به عنوان محور فعالیت گروه، قرار بر انتخاب موضوعات جلسه حول این عنوان در نظر گرفته شد. توسعه پایدار حاصل توجه همزمان به موضوعات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی است و از این بین موضوعات اقتصادی در جلسات آینده مورد بحث قرار خواهد گرفت.

برنامه توسعه منطقه‌ای ستاد احیای دریاچه ارومیه به دنبال چیست؟

طی سال‌های گذشته در بسیاری از مناطق کشور از جمله حوضه آبریز دریاچه ارومیه، ناکارامدی‌های زیاد، منجر به تاثیرات منفی بر مدیریت منابع آب شده است. استفاده بیش از ظرفیت از منابع طبیعی به ویژه آب، در کنار ثروت دولتی ناشی از فروش نفت، همواره نقش راهکارهایی در راستای سرپوش گذاشتن بر ناتوانی کشور از توسعه پایدار را بازی کرده‌اند. اگر چه گذر زمان نشان داده است این راهکارها بسیار کوتاه مدت و ناپایدار هستند، اما بازگشت از این مسیر سیاستگذاری برای کشور دشوار بوده است. برخی از نمودهای تاثیرات ناکارامدی‌ها بر مدیریت منابع آب در سطح مناطق کشور در ادامه ذکز می شود

ساخت سازه ها و تغییرات نگرش جامعه نسبت به آب

یکی از مهمترین مسائل اجتماعی برای کاهش پایدار مصرف آب در بخش کشاورزی، تغییر نگرش جامعه بهره بردار از آب نسبت به نا محدود بودن آن و لزوم توجه به سایر نیازهای انسانی و محیط زیست کل حوضه است. اما به نظر می رسد ساخت سازه ها در بستر نهادی کنونی کشور تاثیر ذهنی متفاوتی داشته و نگرشی دیگر را به جامعه القا کرده است.

اجتماعی سازی احیای دریاچه ارومیه

در حدود ۶ ماه گذشته به واسطه حضور در تیم فرهنگی اجتماعی ستاد احیای دریاچه ارومیه فرصت بسیار ارزشمندی برایم فراهم شده است تا بتوانم با کشاورزان حوضه آبریز دریاچه ارومیه، مخصوصا کشاورزان اراضی پایاب سد حسنلو ارتباط داشته باشم و هر از چند گاهی به گفت و گو با آنان بپردازم. اما در این تجربه معمولا موارد تلخی بیان می شود که بسیار ناگوار است.

رویکرد اجتماعی - اقتصادی به احیای دریاچه ارومیه

اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه برای افزایش تراز آب دریاچه ارومیه را می‌توان به دو بخش اقدامات سازه‌ای (با هدف اصلی افزایش آب ورودی به دریاچه) و اقدامات اجتماعی (با هدف کاهش پایدار مصرف آب در بخش کشاورزی) تقسیم کرد. در ارتباط با فعالیت‌هایی که ستاد احیای دریاچه ارومیه تاکنون در راستای کاهش پایدار مصرف آب در بخش کشاورزی، انجام داده است می‌توان به ابلاغ مصوبه کاهش سالانه ۸ درصد مصرف آب در بخش کشاورزی اشاره کرد؛ در این ابلاغیه از دستگاه‌های اجرایی خواسته شده است که در این راستا اقدام کنند.

تجربه دو سال گذشته نشان می‌دهد که در عمل، انتظارات ستاد احیا محقق نشده است. از طرفی بیشتر مصرف آب بخش کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه از آب‌های زیرزمینی و چاه‌های مجاز و غیر‌مجازی است که در عمل کنترل چندانی از سوی دولت بر آنها وجود ندارد. از طرف دیگر توان دولت برای مواجهه با خواست و تمایلات جامعه برای مصرف آب بیشتر، ناچیز است و به همین علت در عمل نمی‌تواند به مواجهه با آن بپردازد. مضاف بر این موارد، دستگاه‌های دولتی نیز معمولا خواسته‌ها، تمایلات و منافعی متضاد با کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی دارند.

به همین جهت ستاد احیای دریاچه ارومیه با بازنگری در روش خود برای کاهش پایدار مصرف آب و با مشاوره‌های «پژوهشکده سیاست‌گذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف» روش‌هایی اجتماعی که با تعامل بیشتر جامعه و آشنایی با  خواسته‌ها و منافع آنها همراه است را انتخاب کرد. این رویکرد جدید برنامه اصلی “کمیته فرهنگی -  اجتماعی ستاد احیا” با مدیریت آقای دکتر روح‌الله حمیدی‌مطلق و پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف است که در قالب پروژه‌های سیاست‌گذاری توسعه منطقه‌ای پایدار، در دو منطقه پایلوت و برنامه اشتغال و معیشت با رویکرد زنجیره ارزش انجام می‌شود. در این یادداشت به شرح فعالیت‌های ذیل این موضوع پرداخته می‌شود.

احیای دریاچه ارومیه، مساله ای بسیار پیچیده!

اولین سوالی که در مواجهه با مسائل راهبردی و سیاستگذاری باید پاسخ داده شود، میزان پیچیدگی آن مساله است. در ادبیات رایج در حل مسائل عمومی کشور، براساس پیچیدگی، مسائل به "ساده یا ملایم" و "پیچیده یا بدقلق" تقسیم بندی می‌شوند. در واقع برای پیچیدگی مسأله طیفی مطرح می‌شود که در یک طرف آن مسائل ساده و در طرف دیگر آن مسائل پیچیده قرار دارد. در مسأله ساده، تعریف دقیقی از مسأله وجود دارد و مفروضات و نتیجه مطلوب مسأله مشخص است در نتیجه راه حل مشخصی برای آن وجود دارد (مانند اکثر مسائل ریاضی یا مسائل هندسه اقلیدسی ) ولی در مسأله پیچیده و به اصطلاح بد قلق تعریف مشخصی از مسأله وجود ندارد؛ یعنی بر سر اینکه خود مسأله چیست توافقی وجود ندارد و همچنین برای این مسائل راه حل درست یا راه حل بهینه، معنی ندارد و نمی‌توان راه حل قطعی و عینی برای آنها متصور شد. عمده این مسائل مربوط به مسائل اجتماعی است. برخورد ساده با یک مسئله پیچیده می تواند عواقب بلند مدت جبران ناپذیری داشته باشد.

نگاه به مساله دریاچه ارومیه، ریشه های شکل گیری آن و نتایج تلاش هایی که برای احیای آن انجام شده است نشان می دهد دلایل زیادی وجود دارد تا این مساله را یکی از پیچیده ترین مسائل کلان کشور به حساب آوریم. در ادامه برخی از جوانب این پیچیدگی ذکر می گردد.

متن سخرانی سروش طالبی در اکران فیلم مادرکشی توسط باشگاه هواداران جمعیت امام علی

آنچه در فیلم مادرکشی بیان می شود به چالش کشیدن اموری هست که سال ها به عنوان پیشرفت کشور مطرح و از آن دفاع می شده است و به راحتی امکان نقد آن وجود نداشته است. گفتمان جدید و نقادانه ای که فیلم ایجاد کرده است باعث گردیده در جمع های مختلفی اکران شود و در جلسات، دانشگاه ها و بسیاری از مراکز دیگر در مورد آن صحبت شود. همچنین این فیلم افرادی را که تا پیش از این دیگران را در جایگاهی نمی دیدند که بخواهند در مورد تبعات کارهایشان صحبت کنند، مجبور به پاسخگویی کرده است و به همین جهت می توان گفت فیلم، رسالت خود را به خوبی انجام داده و به نیازی جدی در زمینه مواجهه با مساله آب کشور پاسخ داده است.

این فیلم در واقع واقعیتی فراتر از داستان آب است و نگاه کشور به توسعه را در سالیان گذشته نقد می کند. توسعه ای که بدون در نظر گرفتن ابعاد لازم برای پایدار بودنش اهداف رشد صرفا کمّی دارد. عطش توسعه و علاقه به دستیابی به آن در کوتاه ترین زمان و از ساده ترین روش ها منجر به آن شده است که امروز نتایج آن نشان دهنده توهمی از توسعه و درگیر شدن کشور با عواقبی بسیار پیچیده گردد. عواقبی که اکنون در بسیاری موارد نشان می دهد، جامعه ای که قرار بود برخوردار از مواهب این توسعه گردد، اتفاقا باید تبعات منفی آن را بپذیرد.

همکاری گروه نوآوری و کسب و کار اجتماعی با ستاد احیای دریاچه ارومیه

روند افت سطح آب دریاچه ارومیه پس از دوران پرآبی آن در اواسط دهه 70، شروع گردیده و طی بیست سال، تراز دریاچه بیش از 8 متر افت کرده است. در واقع با توجه به ارقام ثبت شده، به طور متوسط در بیست سال اخیر، دریاچه با افت 40 سانتیمتری در هر سال مواجه بوده است. با توجه به عمق کم این دریاچه، این میزان افت تراز منجر به خشکی درصد قابل ملاحظه ای از سطح دریاچه گردیده و بیش از 30  میلیارد مترمکعب از حجم آب آن در اثر تبخیر و عدم ورود منابع آب کافی به آن از بین رفته است. همزمان با شروع افت تراز دریاچه، سطح دریاچه نیز پسروی قابل ملاحظه ای داشته است و میزان خشکی دریاچه به حدی رسیده است که قسمت جنوبی دریاچه با خشکی کامل مواجه شده است.

بررسی های کارشناسی صورت گرفته توسط دبیرخانه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، نشان می دهد که چالش اصلی در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه، عدم رعایت حد تعادل در مصرف آب به ویژه در بخش کشاورزی حوضه بوده است. به عبارت دیگر، برداشت بی رویه منابع آبی حوضه، جهت آبیاری اراضی کشاورزی و عدم رعایت الگوی مصرف بهینه در تشدید و تداوم خشکی دریاچه بسیار اثرگذار بوده است.

با توجه به شرایط حاد دریاچه ارومیه و به منظور تمرکز و تسریع در روند احیای دریاچه ارومیه، در سال 1392 پیشنهاد ایجاد کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه به ریاست رئیس جمهور یا نماینده ویژه ایشان به تصویب رسید. در این زمان دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه در دانشگاه صنعتی شریف مستقر گردید و در این امر از همکاری دانشگاه های تبریز و ارومیه و متخصصین و کارشناسان سایر دانشگاهها و مجموعه سازمانها و نهادهای تخصصی ملی و محلی و همچنین کارشناسان بین المللی بهره می برد. ستاد احیای دریاچه ارومیه در یک بازه زمانی کوتاه مدت با ایجاد کمیته ها و کارگروه های تخصصی متعدد و انجام مطالعات تطبیقی، ضمن بررسی و ارزیابی راهکارهای 19 گانه مصوب، نسبت به تدوین و ارائه نقشه راه و برنامه عملیاتی احیای دریاچه ارومیه اقدام نمود.