نشست نگاهی آسیب‌شناسانه به نقش اردوهای جهادی در کمک به توسعه محلی در ایران

یازدهمین نشست از سلسله "نشست­‌های توسعه محلی در ایران"، با موضوع "نگاهی آسیب‌­شناسانه به نقش اردوهای جهادی در کمک به توسعه محلی در ایران"، 24 مهرماه در پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد.

در ابتدای نشست، جناب آقای طهماسبی دبیر نشست، ضمن بیان تجربیات دو ساله برگزاری نشست­‌های توسعه محلی در ایران در پژوهشکده سیاستگذاری بیان داشتند که توسعه محلی در ایران آن‌چنان که در میدان عمل و عرصه به آن پرداخت شده است، در میدان بحث و نظر و ارزیابی به آن پرداخته نشده و پژوهشکده به عنوان یک بخش علمی و دانشگاهی، سعی دارد بیشتر به مسائل علمی الگوها و مباحث توسعه‌ای در خلال این نشست­‌ها بپردازد.

در بخش نخست این جلسه، تیم سازندگی سازمان بسیج دانشجویی، ضمن ارائه وضعیت و تاریخچه اردوهای جهادی به بیان گزارشی از فعالیت­‌ها و رویکردهای غالب این سازمان در سال 1395 پرداختند. در ادامه جناب آقای کمر روستا، مسئول هماهنگی تشکل‌های جهادی کمیته امداد و مسئول بنیاد جهادی مشکات، به آسیب‌شناسی اردوهای جهادی در بخش‌­های مختلف پرداختند. در انتها نیز فرصتی برای نظرات شرکت­‌کنندگان و پرسش و پاسخ ایشان فراهم گردید.

آقای صادق مفرد، مسئول جهاد سازندگی سازمان بسیج دانشجویی، ابتدا به بیان تاریخچه‌­ای از اردوهای جهادی پرداخت. از نظر ایشان ارائه تاریخچه دقیق از فعالیت‌های جهادی کاری دشوار است، چرا که از زمان پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) فعالیت‌های جهادی رونق گرفته و در زمان­‌های بعد از آن نیز به اشکال مختلف وجود داشته است. ایشان شروع اردوهای جهادی به شیوه امروزی را پیشنهاد این اردوها توسط یکی از استادان دانشگاه تهران به امام خمینی (ره) دانست و در نتیجه این ایده گسترش و جهاد سازندگی تاسیس گردید که با تاسیس وزارت­خانه‌­های دیگر و تلاقی کارهای جهاد با آن­ها، عملاً بر مشکلات افزون گشت و دیگر از حالت مردمی خود خارج گشت.

به گزارش ایشان، از بدو رویش اردوهای جهادی تا کنون، شاهد رشد قابل توجهی در تعداد گروه‌های جهادی بوده‌­ایم. این رقم از 300 الی 1700 گروه جهادی در سال­‌های مختلف متفاوت بوده است. ایشان بیان داشتند تابستان امسال حدود 43 هزار نفر به مناطق مختلف عزیمت داشته‌اند که بیشتر اعضا را دانشجویان و فارغ‌التحصیلان در قالب گروه‌هایی 7 الی 150 نفره تشکیل می‌دهند. مفرد ادامه دادند که عمده گروه‌های جهادی زیر مجموعه بسیج هستند که بصورت خودجوش فعالیت می‌کنند و به دلیل خودجوش بودن برنامه‌ریزی برای آن­ها بسیار دشوار است.

مسئول جهاد سازندگی سازمان بسیج دانشجویی بر اساس آمارها به چند نکته مهم چون موارد زیر اشاره نمودند­: اول اینکه بیشتر افراد شرکت‌کننده در اردوهای جهادی افرادی هستند که خود در مناطق محروم زندگی می‌کنند و اینطور نیست که فقط از مناطق مستعد و برای کمک به مناطق محروم شرکت کنند. نکته دیگر آنکه در سال 1395 جمعا 1385 اردوی جهادی در قالب اردوهای 1 تا 10 روزه برگزار شده و سریع­ترین و بیشترین خدمات در زلزله امسال خراسان شمالی توسط اردوهای جهادی ارائه شده است.

در ادامه آقای غلامزاده، به ارائه گزارشی تدوین شده در مورد فعالیت اردوهای جهادی دانشجویی در سال 1395 پرداخت. بر اساس این آمار، در مجموع 47000 نفر در اردوهای جهادی یک سال گذشته شرکت داشته‌اند که از این تعداد 30000 نفر آقا و 17000 نفر خانم بوده‌­اند. در مجموع 6625 روستا و 956000 نفر خدمت دریافت کرده‌­اند. از کل اردوهای جهادی برگزار شده فقط 14 درصد بیرون استانی بوده‌اند و در این میان، استا­ن­‌های کرمان، سیستان و بلوچستان و چهارمحال و بختیاری محل برگزاری بیشترین اردوها بوده‌­اند.

ایشان اضافه نمودند که از موضوعات اردوهای جهادی می‌توان به برنامه‌های فرهنگی، خدمات بهداشت عمومی و تخصصی، پروژه‌­های عمرانی (ساخت خانه، مدرسه، راه، مسجد، آب‌رسانی و…) و آموزشی اشاره نمود. به گفته ایشان در این میان حدود 67000 نفر خدمت آموزشی دریافت و برنامه‌های عمرانی بیشترین هزینه و برنامه‌های فرهنگی بیشترین زمان را متوجه خود کرده‌­اند. در قسمت هزینه­‌ها نیز، حدود 44 میلیارد تومان صرف پشتیبانی اردوها توسط سازمان بسیج سازندگی شده و مبلغ هزینه کل اردوها بالغ بر 99 میلیارد تومان برآورد شده است.

آقای غلامزاده در پایان به اهمیت آمارها اشاره و به سه استفاده اساسی این آمارها به قرار زیر اشاره نمودند: 1. جهت تدوین برنامه‌های بلندمدت مانند سندهای توسعه محلی. 2. جهت استفاده در حوزه کارآفرینی محلی. 3. در زمینه شناخت معضلات اجتماعی و رفع آن‌­ها.

سپس جناب آقای امیری‌­فر، فعال اردوهای جهادی و از اعضای سازمان بسیج دانشجویی، به لزوم توجه به پژوهش‌­ها و مدل‌های توسعه‌­ای اشاره کردند. وی صحبت‌هایش را با نیاز توجه به امر محرومیت­‌زدایی بعد از انقلاب اسلامی شروع کردند و بیان داشتند که پتانسیلی در گروه‌های جهادی وجود دارد که در سایر ارکان حکومتی برای تصمیم­‌گیری در مورد مناطق محروم وجود ندارد. از نظر ایشان این پتانسیل و موهبتی که نصیب گروه‌های جهادی شده است مربوط به اعتماد قوی‌­ای است که بین جامعه محلی و اردوگران شکل می‌­گیرد؛ زیرا مردم محلی افرادی را می‌بینند که از زندگی خود زده‌اند و برای سامان بخشیدن به زندگی همنوع خود وارد عمل شده‌اند که این موضوع در دید مردم محلی بسیار اعتماد آفرین است. وی ادامه دادند که معضل مهم در اردوهای 15 ساله جهادسازندگی، وجود دید مرکز-پیرامونی بوده است از نظر ایشان وجود چنین دیدی باعث شده است که معضلات مناطق محروم به خوبی دیده نشود و در نتیجه تصمیمات کارگر واقع نگردند. ایشان در پایان صحبت­‌هایشان نیز عنوان داشتند که اردوگران جهادی با ارتباط موثر که می‌توانند با مردم منطقه برقرار کنند و به واسطه آن می‌توانند از لایه‌های پنهان اطلاعاتی آگاه شوند و با دانش گسترده‌تر و کاربردی­‌تری دست به عمل و تصمیم­‌گیری در آن منطقه بزنند.

در بخش دیگری از نشست، جناب آقای کمرروستا، مسئول هماهنگی تشکل‌های جهادی کمیته امداد و مسئول بنیاد جهادی مشکات، صحبت‌هایشان را با موضوع آسیب‌شناسی اردوهای جهادی بیان کردند. بر اساس گفته‌­های ایشان، طی سال­‌های اخیر فقر و محرومیت ریشه‌کن نشده‌ و محرومیت‌ها مدام تغییر شکل داده‌­اند؛ از فقر به حاشیه­‌نشینی و از حاشیه­‌نشینی به معضلات اجتماعی. از نظر ایشان گروه‌های جهادی نمی‌توانند به خوبی از پس این محرومیت‌ها برآیند زیرا مشکلات ساختاری و ریشه‌ای وجود دارد که باید آن‌ها را اصلاح کنند. از جمله آسیب­‌های مربوط به تشکل‌­ها و گروه‌ها که ایشان به آن­ها پرداختند می­‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. هدف و ساختار گروه‌ها و تشکل­‌های جهادی

ü        نام اردو و ساختار اردویی برای این فعالیت‌ها مشکلی را حل نکرده و خود مسئله دارد

ü        وابستگی شدید ساختاری و مالی به دستگاه‌ها و نهادهای حمایت­کننده با پول بیت­المال

ü        عدم وجود ساختار مناسب برای فعالیت‌های منطقه­ای

2. عدم توجه به نقشه راه و سند چشم‌­انداز

3. عدم برنامه‌ریزی بلندمدت و فعالیت پایدار در مناطق محلی

4. فقدان نیازسنجی از جوامع روستایی و محلی در زمینه‌های مختلف و در نتیجه سلیقه‌­ای عمل کردن گروه‌های جهادی

5. رشد قارچ گونه گروه‌ها

6. عدم شناخت صحیح از تجربیات موفق و ناموفق نهادهای ملی و منطقه‌­ای

7. عدم مطالبه‌­گری و روحیه عدالت­‌خواهی در بین تشکل­‌ها

8. پروژه محوری و کارهای جزیره‌ای بدون عمق در روستا و جوامع محلی.

مسئول هماهنگی تشکل‌های جهادی کمیته امداد در قسمت دیگری از صحبت‌هایش به ارزیابی و بیان آسیب­‌های مربوط به دستگاه‌ها و نهادهای متولی محرومیت‌­زدایی از جوامع محلی پرداختند و آسیب­‌ها و پیشنهاداتی برای رفع این موانع متذکر شدند که از این موارد می‌­توان به نمونه­‌های زیر اشاره نمود:

آسیب­‌ها:

ü        عدم وجود اعتماد بین گروه‌ها و نهادهای دولتی

ü        استفاده ابزاری از گروه‌های جهادی جهت سیاسی و …

ü        وجود ساختارهای موازی و تعدد دستگاه‌های مسئول

ü        عدم توجه به مساله بسترسازی، حمایت و هدایت و کیفی‌سازی گروه­‌ها.

ü        نظارت دیوان‌­سالاری به جای نظارت مومنانه و نگاه پیمانکاری به نیروهای جهادی.

ü        فقدان نهادینه‌­سازی مدیریت امور.

پیشنهادها:

ü        ایجاد مرکز رصد و پایش حرکت‌های جهادی.

ü        سوق دادن گروه‌های جهادی به سمت تمرکز بر مسائل منطقه­‌ای و محرومیت­‌زدایی بصورت پایدار.

ü        شناخت علایق و استعدادها و ظرفیت‌های جوامع محلی.

 

در بخش دوم این جلسه فرصت به صحبت و ارائه تجربه حاضران و فعالان اردوهای جهادی رسید که در ادامه به آن­‌ها پرداخته می‌­شود.

خانم کارخانه از گروه جهادی السابقون دانشگاه صنعتی امیرکبیر:

ایشان با اشاره به آمار ارائه شده در خصوص هزینه­‌های انجام شده برای اردوهای جهادی، به کمترین میزان هزینه برای قسمت آموزش اشاره کردند و بیان داشتند علاوه بر نظام آموزشی معیوب در مدارس، اردوهای جهادی نیز در این زمینه اشتباه قدم برمی‌دارند. هدف اصلی در اردوهای جهادی باید توانمندسازی روستا و مردمان مناطق محروم باشد و کاری که اردوهای جهادی می‌توانند انجام دهند تسهیلگری برای توانمندی مناطق است. همچنین با ذکر تجربه‌ای از کار جهادی گروه السابقون در منطقه سیستان بر لزوم کیفی‌­گرایی در مسائل آموزش تأکید کردند. "برای مثال مدیران آموزش‌وپرورش منطقه از ما انتظار داشتند که دانش‌­آموزان منطقه رتبه­‌های بهتری در کنکور دانشگاه داشته باشند و همه چیز را از دید آمار می­‌دیدند. اینکه در منطقه محروم کشور 120 نفر از دانش‌­آموزان مدرسه متقاضی رشته تجربی، 3 نفر ریاضی و 20 نفر انسانی باشند یعنی در تب جامعه افتاده­‌اند. در حالی که ما به مرور و بر اساس تجربه دریافته‌­ایم که باید بر آموزش بر اساس توانایی بچه‌ها کار کنیم و مهارت­‌های زندگی را به آنان بشناسانیم. برای مثال مهارت­‌های کارآفرینی را در دانش‌­آموزان گسترش دهیم و باید بر ذهنیت افراد تاثیرگذار باشیم تا ریشه محرومیت‌ها توسط ساکنان محلی خشک شود."

آقای نظری- روانشناس و عضو مؤسسه خیریه بیت‌­المهدی (فعال در حوزه آسیب­‌های خانواده با محوریت کودکان):

"وقتی این سؤال مطرح می‌شود که «چرا محرومیت ریشه‌کن نمی‌شود یا چرا از فعالیت­‌ها نتیجه نمی‌گیریم؟» غالباً به این موضوع فکر می‌کنم که ما دیدی ماشینی به مسائل انسانی داریم. اگر می‌خواهیم محرومیت ریشه‌کن شود، در وهله اول منطقه و مردمان آن باید بخواهند که فقر ریشه‌کن شود و نقش فعالان جهادی در این زمینه ایجاد بلوغ فکری در جوامع محلی برای تغییر است. شیوه کنونی اردوهای جهادی ناکارآمد است؛ اینکه تنی چند نیروی کار را از مناطق دیگر وارد منطقه محروم کنیم اشتباه است، در حالیکه همان منطقه پتانسیل نیروی کار بالایی دارد. ما باید از نیروی جامعه محلی بهره ببریم."

ایشان در انتها پیشنهاد ایجاد شبکه­‌ای از گروه‌های جهادی را ارائه دادند تا اعضا شبکه بصورت مستمر با یکدیگر ارتباط داشته و از انجام کارهای موازی جلوگیری گردد.

آقای خنوه- فعال جهادی و پژوهشگر پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف:

"امروزه اندیشمندان توسعه محلی به این نتیجه رسیده‌اند که برای اثرگذاری و پایداری توسعه، باید مشارکت جامعه محلی جلب شود. اما شیوه کنونی برگزاری اردوهای جهادی با این اصل متفاوت است و بیشتر باعث ایجاد تنبلی و تنبل­‌پروری در جامعه می‌­شود. با ساختار فعلی عده‌ای در زمان محدود با جامعه محلی ارتباط می‌گیرند و گاها اردوهای جهادی علاوه بر اینکه باعث توسعه نمی‌شوند بلکه لطمه هم می­‌زنند. ما با اردوهای جهادی هزینه‌های زیادی به روستا وارد می‌کنیم؛ تفکرات خود را بصورت ناقص به جامعه محلی تزریق و خواسته و ناخواسته لطمه­‌ای جبران‌­ناپذیر و بدون بینش به خلقیات مردم وارد می‌­نماییم. اینکه عده‌ای جوان 15 روز وقت می‌گذارند و تلاش می‌کنند و کار خوب انجام می‌دهند لزوماً به معنی تأثیر خوب اردوهای جهادی نیست."

آقای آذری- مدیر مؤسسه آوای طبیعت پایدار (فعال در حوزه گردشگری با تأکید بر توسعه پایدار و رشد جوامع محلی):

"بنده نیز دیدی انتقادی به قضیه اردوهای جهادی دارم اما می‌خواهم بر ارزشمند بودن کار جهادی یا داوطلبانه تأکید کنم و این را فرصتی ارزشمند می­‌دانم. ذکر چند نکته در این باره ضروری بنظر می­رسد: اول اینکه مشارکت یک کار یدی و از بالا به پایین نیست. مشارکت از مرحله تصمیم­‌سازی و برنامه‌ریزی شروع می­‌شود. دوم اینکه توانمندسازی که با تغییر نگرش همراه است، روندی بلندمدت است که این مهم در اردوهای 10 روزه جهادی رخ نمی‌دهد و گروه جهادی نمی‌تواند توانمندسازی کند. از طرف دیگر باید دید که بین بخش‌های مختلف از یک اردو چقدر هم­‌افزایی وجود دارد؟ مثلاً کارهای عمرانی، فرهنگی، آموزشی و … چقدر با همدیگر هماهنگی دارند؟ گاهی نیروهای جهادی گرایش‌­های سیاسی خاصی را القاء می‌کنند که این موضوع به ماهیت کار لطمه می‌زند و مشارکت را کمتر می­‌کند. گاهی تعریف ما از فرهنگ صرفاً مذهب است در حالیکه این‌گونه تفکر به ماهیت کار آسیب می‌زند و وجوه دیگر فرهنگ را نادیده می‌گیرد."

خانم قزوینی- فعال جهادی از فارغ‌التحصیلان مفید و کانون جهادی وارث دانشگاه تهران:

"دیدی که از اردوهای جهادی وجود دارد، همچون هجرت به اختیار و دیدگاه‌های مشابه که غالباً از صداوسیمای ملی منتشر می­‌شود، غالبا نظری اشتباه راجع به اردوهای جهادی هستند. باید کار دولتی و فعالیت ایدئولوژیک را در اردوهای جهادی کمرنگ کنیم. با کمی کنکاش در درون خود متوجه می‌شویم که همه ما برای خودمان و فرار از روزمرگی‌ها و در‌واقع خودخواهی‌­هایمان به اردو می‌­رویم.
از طرفی برخی دیدگاه‌های مسئولان برگزاری اردوها هم صحیح نیست. برای مثال از تجربه‌ای را بازگو می­کنم که در روستایی که صنایع‌دستی منحصر بفرد خود را دارد، باید فعالیت توانمندسازی در زمینه صنایع­‌دستی ترویج دهیم نه اینکه با هدایایی غیر ایرانی، ریشه همان صنایع­‌دستی در روستا را بزنیم و جامعه محلی را دچار بیگانگی کنیم. ما باید سعی کنیم نظیر این کارهای اولیه را به درستی انجام دهیم و از تسهیلگرانی که با دید و رویکرد علمی کار می‌کنند حمایت کنیم."

آقای محسنی- از فعالان جهادی یزد:

"در اردوهای جهادی باید به اهداف و فلسفه این حرکت توجه بیشتری کنیم. با توجه به اینکه سابقه فعالیت‌های جهادی خیلی بیشتر از این‌هاست. اگر هدف نهایی‌­ای را برای تمام این فعالیت‌ها بتوانیم در نظر بگیریم، همان کرامت انسانی است. این هدف خلقت است و ما باید بیشتر به اصول فکر کنیم و اینکه برای این هدف نیازی به تفرقه نداریم."

آقای قاسمی- پژوهشگر پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف:

"توسعه منطقه‌­ای نیاز به شناخت از منطقه و مشارکتی فعال از محلی­‌ها دارد. در این مورد فعالیت‌های جهادی را نباید بزرگنمایی کرد و باید با دیدی منتقدانه و واقع‌بینانه مورد بررسی قرار داد. با وجود لطماتی که اردوها به منطقه وارد می­‌کنند، نمی‌توان انتظار حل مشکلات را داشت که حالا بپرسیم چرا نمی‌­شود؟ بنظرم دیدگاه در مورد جهادی­‌ها را باید تغییر داد. اینکه با توجه به محدودیت‌ها در وهله نخست سعی کنیم که آسیب­‌های اردوهای جهادی را کم کنیم. انتظار ما از اردوهای جهادی نباید زیاد باشد و یک کارکرد می‌تواند صرفاً آشنایی افراد دغدغه­‌مند با محرومیت‌ها باشد و در این فرایند انسان به درک عمیق‌تری برسد و نه اینکه لزوماً همان موقع شروع به محرومیت‌­زدایی کند. پیشنهاد من به صورت خلاصه این است که محدودیت جهادی را بپذیریم و سعی در کم کردن آسیب‌­ها کنیم."

در انتهای صحبت‌های حاضران، جناب آقای طهماسبی ضمن جمع‌بندی صحبت‌ها، افزودند که "علاوه بر نقدهای وارده و بیان شده از سوی حضار، بصورت کلی توافق داریم که حداقل جنبه مثبت این اردوها بحث انسان­‌سازی می‌­باشد که باعث رشد و پخته شدن انسان­‌ها می‌­شود که در متون علمی، امروزه از آن به عنوان service learning یاد می‌شود؛ اما باید توجه داشت که به نظر می­‌رسد ما دانش کافی را برای مداخله در زندگی مردم را نداریم و حضور ما، هرچند جزئی، دارای اثراتی بر این مناطق است که البته این موضوع فقط مشکل کار اردوهای جهادی نیست. گاهی ما دانشجویان و اقشار تحصیل کرده زیادی به خود مغرور هستیم و فکر می‌کنیم که باید به اقشار محروم کمک کنیم در حالیکه در این میدان باید با تواضع و دیدی نو وارد شد. همچنین کار با جوامع محلی سخت است و پیچیدگی‌هایی دارد؛ اما این موضوع نباید به بی‌عملی منتهی شود.

در انتها آقای مفرد ضمن تشکر از حضار و مفید خواندن نظرات آن­‌ها، اضافه نموند که: "منطقه­‌ای از فقر در نمی‌آید مگر آنکه مردم از فقر در بیایند. ما باید متخصصان بیشتری را به اردوهای جهادی اضافه کنیم و در کنار آن روی آمارهایی که گردآوری می‌کنیم بیشتر تحلیل کنیم تا از نیازها مطلع شویم. ما هم‌اکنون در حال تاسیس شبکه‌­ای از گروه‌های جهادی هستیم. اینکه طیف خاص سیاسی از جامعه در اردوهای جهادی حاکم‌­اند، در‌واقع درست است اما ما فضا را باز گذاشته‌ایم تا افراد مختلفی شرکت کنند و امیدواریم که تنوع بیشتر شود. از طرفی اینکه بسیج بحث اردوها را سازماندهی می‌کند به معنای حضور فقط افراد بسیجی نیست، بلکه از اقشار مختلف در اردوها شرکت می‌کنند. ما بدنبال مشارکت افراد محلی هستیم اما از آنجایی که کارهای بشردوستانه و داوطلبانه در کشور ما قوی نیست و سابقه­‌ای ندارد، لذا با مشکلاتی روبروییم. از طرفی دولت و مردم از ما کارهای کوچکی انتظار دارند و درنتیجه ما هم به کارهای کوچک بسنده کرده‌ایم و کوچک مانده‌­ایم".

تهیه کننده گزارش : حمیدرضا جعفرصالحی

ویراستاری: سعید طالع‌شایان