گونهشناسی نوآوری‌های اجتماعی
مقدمه: اقسام نوآوری
نوآوری بطور خلاصه و در یک جمله، یافتن راه‌کارهای جدید برای رفع نیازهای بشری است. در ادبیات مدیریت بنگاه‌ها و بعنوان یکی از انواع تقسیم بندی آمده است: نوآوری می‌تواند از جنس نوآوری محصول یا نوآوری فرآیند باشد. در نوآوری محصول، سعی می‌کنیم بوسیله محصول جدید، مشکلاتی را حل کنیم که قبلا حل نمی‌شده و یا با هزینه و زمان بیشتری رفع می‌شده‌اند. حال این محصول می‌تواند یک کالا و یا یک خدمت باشد. بعنوان مثالی از نوآوری کالا، با اختراع اتومبیل، مشکل طی مسافت‌های طولانی حل شد و بعنوان مثالی از نوآوری خدمات، با شکل‌گیری موسسات مالی و بانک‌ها، بخشی از معضلات تامین مالی و سرمایه‌گذاری رفع شد. بنابراین در نوآوری محصول، شکل جدیدی از ارزش برای مشتریان در قالب کالا یا خدمت جدید خلق می‌گردد. اما نوآوری به این قسم محدود نیست؛ یک محصول می‌تواند تغییر چندانی نداشته باشد، اما با بهره‌وری بالاتر و هزینه‌ی کمتری تولید گردد. این کار از طریق نوآوری در فرآیند تولید محصول یا خدمت میسر است. بعنوان نمونه، با ورود چاپگرهای سه بعدی به بازار، از این به بعد طراحی‌های اولیه به شکل ساده‌تری به یک نمونه کالا (product sample) تبدیل می‌گردند. بنابراین اگر فعالیت یک موسسه را تولید نمونه کالا برای طراحان فرض کنیم، با اینکه تفاوت چندانی در محصول این موسسه (نمونه کالا) اتفاق نیفتاده است، ولی فرآیند رسیدن به آن، به مدد چاپگر سه بعدی بسیار سریعتر شده است. به این نوع نوآوری، که در آن محصول نهایی تغییر چندانی نکرده ولی هزینه‌ی مالی و زمانی رسیدن به آن کمتر شده است، نوآوری در فرآیند می‌گویند. نوآوری در فرآیند به فرآیند تولید محدود نیست، این نوآوری می‌تواند در فرآیند تامین مواد اولیه، در فرآیند بازاریابی، و هرکجای از زنجیره ارزش محصولات اتفاق بیافتد.
گونهشناسی نوآوری‌های اجتماعی
اگر راه‌کارهای جدید برای رفع معضلات اجتماعی استفاده گردند، نوآوری اجتماعی اتفاق افتاده است. حال با استفاده از مقدمه‌ی مطلب و با بررسی نمونه‌های مختلف نوآوری، می‌توان مثال‌های جذابی از نوآوری‌های اجتماعی که در دنیا اتفاق افتاده را بررسی کرد و از آنها برای نوآوری اجتماعی در کشور عزیزمان بهره برد.
شق اول: برای مثال، محصول محافظ زندگی (life saver) بطری ای که تمام ویروس‌ها و باکتری‌های آب آلوده را فیلتر می‌کند و آن را تبدیل به آب سالم می‌کند، یک نوآوری اجتماعی در حوزه کالا است. این نوآوری از این جهت اجتماعی است که در جهت کاهش بیماری‌های اقشاری تولید شده است که به آب سالم دسترسی ندارند. توضیح مفصل‌تر این نوآوری در همین وبلاگ منتشر شده است.
شق دوم: بعنوان مثالی دیگر، بانک گرامین، بانکی که توسط محمدیونس، اقتصاددان بنگلادشی و برنده نوبل صلح تاسیس شد و گسترش پیدا کرد، نمونه ای از نوآوری اجتماعی در خدمات است. محمد یونس پس از درک اینکه بانک‌ها و موسسات مالی بعلت نداشتن تضامین رسمی، از خدمت دادن به اقشار بسیار ضعیف معذور هستند، نوع جدیدی از تضامین (تضمین اجتماعی) را برای وام دادن به فقرا توسعه می‌دهد. هدف از توسعه این خدمت، رفع مشکلات تامین مالی برای فقرا است و بنابراین، بانک گرامین هم یک نوآوری اجتماعی است. این نوآوری به این علت که راهکاری جدید از جنس خدمات (خدمات مالی) ارائه کرده است، در گونهشناسی نوآوری در قسمت نوآوری خدمات قرار می‌گیرد. (شرح کامل نحوه شکل‌گیری بانک گرامین را میتوانید در کتاب بانک تهیدستان، اثر محمد یونس بخوانید.)
اما در شق سوم از نوآوری، یعنی نوآوری در فرآیند (فرآیند تامین، تولید، توزیع، بازاریابی، ...) نیز می‌توان ردپای نوآوری‌های اجتماعی را دنبال کرد. بعنوان نمونه‌ای جالب توجه، ابداع برند «تجارت منصفانه» یا همان fair trade یکی از نوآوری‌های اجتماعی جالب توجه در شیوه تامین مواد اولیه است. در ورای اسم‌های بزرگ و برندهای معروف فرآورده‌های غذایی، ظلم‌های بزرگی به کشاورزان تامین‌کننده‌ی مواد اولیه می‌شود. بعلت اینکه این کشاورزان در مقایسه با غول‌های صنعت غذایی قدرت کمی دارند، مجبور می‌شوند محصولات خود را با نرخ نازل به آنها بفروشند. بعنوان یک مثال ظالمانه، شرکت نستله (Nestlé) بعلت انحصار نسبی و بزرگی حجم خریدهایش، قهوه را از تولیدکنندگان با قیمت‌های بسیار پایین و با قراردادهای طولانی مدت خریداری می‌کند و کشاورزان زیادی را در تنگنا قرار می‌دهد. برای رفع این معضلات، عده‌ای با ایجاد برند «تجارت منصفانه»، برندهایی که در خریدهایشان از کشاورزان منصف بوده‌اند را تشخیص می‌دهند و به آنها این نشان را اعطا می‌کنند. بعلاوه، مفهوم این نشان در میان مشتریان محصولات نهایی جا انداخته می‌شود و بنابراین مشتریان ترجیح می‌دهند از محصولاتی استفاده کنند که دارای نشان «تجارت منصفانه» هستند. بدین ترتیب، در فرآیند تامین مواد اولیه در شرکت‌های غذایی، نوآوری اتفاق افتاده است که حاصل آن، بهبود وضعیت معاش کشاورزانی است که اکثرا در شرایط مالی خوبی به سر نمی‌برند. بنابراین، نوعی نوآوری اجتماعی در فرآیند (تامین) اتفاق افتاده است.
مثال‌های متعددی در زمینه‌ی نوآوری اجتماعی موجود است که در حوصله‌ی این مطلب نیست. ماموریت این مطلب این بود که نشان دهد نوآوری اجتماعی تنها ایجاد یک کالای جدید نیست، نوآوری اجتماعی می‌تواند در ایجاد یک خدمت جدید باشد و یا در فرآیندهای مختلف تا قبل از تولید محصول نهایی اتفاق بیافتد. حتی مثال «تجارت منصفانه» نشان داد، نوآوری اجتماعی لزوما توسط صاحبین مجموعه‌های مورد نظر اتفاق نمی‌افتد. در این مثال اشخاصی با دغدغه‌های اجتماعی توانسته‌اند خلاقیتی داشته باشند که در فرآیند تامین شرکت‌های بزرگ تغییر ایجاد کند؛ بنابراین ذهن خود را باز کنید، و به دغدغه‌های اجتماعی اطراف خود، از جنبه‌های مختلف نگاه کنید. مطمئن باشید خلاقیت شما می‌تواند اثری بگذارد که قبل از آن تصورش برایتان مشکل است.
