کارگاه‌های ترویجی نوآوری اجتماعی

پژوهشکده سیاست گذاری دانشگاه شریف همواره برگزای کارگاه‌های آموزشی و ترویجی را در دستور کار خود قرار داده و سعی کرده است در کنار انتشار یافته‌های خود در قالب مقالات علمی برای جامعه آکادمیک، آموخته‌های خود را با فعالان اجتماعی و گروه‌هایی که به طور عملی با مسائل مواجه هستند نیز به اشتراک بگذارد. فعالیت گروه نوآوری و کسب و کار اجتماعی حول موضوع کارآفرینی اجتماعی و در ادامه، نوآوری اجتماعی شکل گرفته است و طی سال‌ها، علاوه بر جمع بندی ادبیات موضوع، موردکاوی‌های متعددی در این حوزه انجام داده و به مطالعه تجارب سایر کشورها پرداخته است. در حال حاضر می‌تواند تعریف و تقسیم بندی نسبتاً مشخصی از این مفاهیم ارائه دهد. این دو مفهوم همواره از مهم‌ترین عناوین پژوهشی این گروه بوده که باعث شده است در طول فعالیت، کارگاه‌ها و نشست‌های متعددی در حوزه‌های مرتبط با فعالیتش بدان بپردازد که از این میان، پنج کارگاه آموزشی در زمستان سال 1396 برگزار شده است که در ادامه به عناوین آنها اشاره می‌شود:

• کارگاه نوآوری اجتماعی به دعوت جامعه المصطفی العالمیه - گردهمایی سالانه فارغ التحصیلان بین المللی جامعه المصطفی العالمیه- بهمن ماه 96 - شهر مقدس قم.
• 16 ساعت کارگاه آموزشی در راستای طرح وزارت ورزش و جوانان برای آموزش سمن‌ها، برای فعالان 15 سمن استان‌های تهران و کردستان .
• کارگاه «کارآفرینی و نوآوری اجتماعی» با همکاری بنیاد خیریه آلا، برای 30 فعال اجتماعی استان خوزستان - اسفند ماه 96 - اهواز.

توضیحات تکمیلی را در این آدرس مطالعه کنید.

• بیست و سومین نشست از سلسله نشست های خیر ماندگار با موضوع رابطه ی بین نوآوری اجتماعی و امر خیر - بنیاد خیریه راهبردی آلاء - اسفند 96 - تهران.

• نشست بررسی مبانی نظری نوآوری اجتماعی و به منظور ارائه پاسخ های نوآورانه به نیازهای اجتماعی - اسفند ماه 96 - دانشگاه صنعتی شریف.

اطلاعات بیشتر را در این آدرس مطالعه کنید.

•  کارگاه "نوآوری در سازمان های مردم نهاد" با حضور بیش از 40 نفر از مدیران استانی سازمان داوطلبان سراسر کشورآّبان 96 - سالن اجتماعات هتل آسمان اصفهان

اطلاعات تکمیلی را در این آدرس مطالعه کنید.

همه با هم، برای محرومیت زدایی؟

سیره پیامبر اسلام (ص) اهمیت توجه به محرومان را تایید می‌کند و یکی از دلایل نفوذ کلام پیامبر (ص) در صدر اسلام همین موضوع بوده است. در نهج البلاغه فرازهای بسیاری به این امر اختصاص دارد و شیوه خلافت امیرالمومنین (ع) و خدمت به ضعفا بر کسی پوشیده نیست. اسلام شدیدا بر محرومیت زدایی تاکید دارد و مراجع تقلید، سهم زیادی از وجوه شرعی را به همین امر اختصاص می‌دهند. توجه به مستضعفان، محرومیت زدایی و رفع فقر همواره از دغدغه‌های مسئولان کشور بوده و از همان ابتدا به عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف انقلاب برشمرده شده است. در همین راستا نهادهای وابسته به حکومت یا مستقل زیادی هم تشکیل شده‌اند و بعضا با سرمایه‌های بسیار بالا، به دنبال محرومیت زدایی هستند. با این همه، آیا انقلاب به هدف خود رسیده است؟ آیا فقر در کشور ریشه کن شده است؟ بدیهی است که دست یابی به چنین اهداف بزرگی زمان زیادی می‌برد و شاید هیچ گاه نتوان به آن رسید. حال سوال این جا است که آیا مسیر حرکت خود را به درستی انتخاب کرده‌ایم؟ آیا توانایی جلوگیری از رشد محرومیت را داریم؟ آیا درصد افراد فقیر در حال کاهش است؟ متاسفانه نمی‌توان پاسخ دقیقی به این سوالات داد. سال‌ها است که همه از محرومیت زدایی سخن می‌گویند و مسئولان ادعا دارند که تمام تلاش خود را برای آن به کار بسته‌اند. اما تا به حال کسی این مفهوم را تشریح نکرده است. کسی نحوه مقابله با فقر را بیان ننموده است. اصلا محروم کیست؟ آیا محرومیت‌زدایی یک وظیفه همگانی است؟ آیا ریشه کن کردن فقر ممکن است؟ چند ده سال طول خواهد کشید؟ اصلا آیا چنین فعالیت‌هایی در توان دولت ما هست؟ می‌توان چنین انتظاری از آن داشت؟ نقش مردم در این میان چیست؟ و دیگر سوال‌های بسیاری که در این زمینه وجود دارد اما متخصصان و مسئولان امر، به آن بی‌توجهی کرده‌اند و تنها درگیر اجرائیات و انجام پروژه‌های محرومیت زدایی شده‌اند. اگرچه مردم و مسئولان به خوبی اهمیت توجه به محرومان و مبارزه با فقر را درک کرده‌اند اما به نظر می‌رسد آشنایی کافی با ساز و کار آن وجود ندارد و راه‌حل‌های کاربردی هنوز شناسایی نشده‌اند. هر کس احساس وظیفه نموده و به نوبه خود سعی کرده است تا سهمی ولو اندک در این امر داشته باشد. اما بر خلاف انتظار، همین فعالیت‌های از هم جدا، غیر علمی و واگرا بعضا نه تنها به محرومیت زدایی کمکی نمی‌کند، بلکه می‌تواند به گسترش آن دامن بزند و ارائه راه حل برای آن را پیچیده‌تر نماید.

بنگاه اجتماعی در بستر تعاون

پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف در اسفند ماه سال 1394 همکاری خود با معاونت تعاون وزارت تعان، کار و رفاه اجتماعی را در قالب پروژه "بررسی تجارب جهانی بنگاه‌های اجتماعی و شناسایی کسب‌وکارهای اجتماعی در بستر تعاون" به صورت رسمی آغاز کرد و پس از 15 ماه، در تیر 1396 این پروژه خاتمه یافت.

در فاز اول این طرح پس از بررسی مبانی نظری و مرور ادبیات کارآفرینی، کارآفرینی اجتماعی، بنگاه اجتماعی و کسب‌وکار اجتماعی، سیاست‌ و برنامه‌ دولت‌ها در حمایت از بنگاه‌های اجتماعی در سه کشور منتخب ایتالیا، انگلستان و کره جنوبی مطالعه شد و 5 تجربه برتر جهانی بنگاه اجتماعی در حوزه‌های مختلف موردکاوی شدند. موسسه "لایف گیت¹" در ایتالیا، "بیگ ایشو²" در انگلستان، "ووژو³" در کره جنوبی، "گرامین دنون⁴" در بنگلادش و "بیمارستان آراویند⁵" در هندوستان از بنگاه‌های اجتماعی مطالعه شده هستند.

در فاز دوم و با استفاده از نتایج فاز اول، تناسب ابعاد نظری بنگاه اجتماعی و مدل تعاونی بررسی شد و نقاط مشترک و غیرمشترک آنان مشخص گشت. پس از آن، معیارها و شاخص‌های شناسایی بنگاه اجتماعی تعریف شدند که سه ویژگی اصلی آنان در ادامه بیان شده است.

- ماموریت اجتماعی: به این معنا که با هدف رفع یک معضل اجتماعی تاسیس می‌شود.

- فعالیت تجاری: بنگاه اجتماعی به لحاظ اقتصادی مستقل است و هزینه‌های خود را از طریق فعالیت تجاری تامین می‌کند.

- محدودیت در تقسیم سود: بنگاه اجتماعی حداقل بخشی از سود را به توسعه کسب‌وکار و ماموریت اجتماعی خود اختصاص می‌دهد.

همچنین یک نوع طبقه‌بندی بنگاه‌های اجتماعی که سازگاری و کاربرد بیشتری در بخش تعاون دارد نیز به عنوان ملاک تقسیم بندی در نظر گرفته شد.

- بنگاه اجتماعی تولید کننده محصول یا ارائه‌دهنده خدمات اجتماعی

- بنگاه اجتماعی با کارکنان حاشیه ­ای

- بنگاه اجتماعی فعال در منطقه جغرافیایی خاص

- بنگاه اجتماعی با فناوری و روش تولید اجتماعی

- بنگاه اجتماعی با مدل کسب و کار اجتماعی

- بنگاه اجتماعی با مالکیت اجتماعی

بر مبنای نتایج به دست آمده، در فاز سوم گرایش‌های مختلف تعاونی به لحاظ سازگاری با مدل بنگاه اجتماعی بررسی شدند که در نهایت سه گرایش مرزنشینان، فراگیر ملی و دهیاری‌ها به عنوان گرایش‌هایی که سازگاری بیشتری با بنگاه اجتماعی دارند و امکان به وجود آمدن چنین بنگاه‌هایی در آن بیشتر است شناسایی شدند. پس از آن و بر اساس داده‌های موجود، عملکرد این سه گرایش ارزیابی شدند و 10 درصد از تعاونی‌های فعال معرفی گشتند. در ادامه 5 تعاونی کشور که با مدل بنگاه اجتماعی سازگاری دارند موردکاوی شدند. تعاونی مرزنشینان بخش کوهسار شهرستان سلماس، تعاونی دهیاری‌های بخش زالیان شهرستان شازند و تعاونی فراگیر ملی توانمندسازی سیوستان شهرستان زابل از گرایش‌های سازگار انتخاب شدند. تعاونی چندمنظوره معلولین ایران فتح جم در تهران و تعاونی زنان صدف لب سیاه قشم نیز به عنوان دیگر تعاونی‌های منطبق با الگوی بنگاه اجتماعی مطالعه شدند.

در فاز چهارم به عنوان جمع‌بندی پروژه، ابتدا برنامه آموزش جهت رشد تعاونی‌های سازگار با مدل بنگاه اجتماعی طراحی شد، پس از آن برنامه ترویج مفاهیم بنگاه اجتماعی در بستر تعاون تدوین گشت و در انتها، بسته سیاستی متناسب با شرایط کشور برای حمایت از بنگاه‌های اجتماعی در بستر تعاون آماده گردید.

در گزارش‌های بعدی درباره نتایج هر بخش توضیحات بیشتری ارائه خواهد شد.

---

[1] LifeGate

[2] Big Issue

[3] Woojoo

[4] Grameen Danone

[5] Aravind

یک بانک بدون بهره در سوئد

مطلبی که در ادامه مشاهده می کنید بخشی از کتاب "بانک های اجتماعی و آینده تامین مالی پایدار" نوشته Olaf Weber و Sven Remer می باشد که به معرفی یک بانک اجتماعی و بدون بهره می پردازد.

 ترجمه این کتاب توسط گروه نوآوری و کسب و کار اجتماعی پژوهشکده سیاست گذاری دانشگاه شریف در حال اتمام است.

*****

بانک جاک (jac) در سوئد یک نمونه از بانک‌هایی است که با نرخ بهره صفر درصد فعالیت می‌کنند. این بانک دریافت نرخ بهره برای وام را عامل فقر جوامع و بی‌ثباتی اقتصاد می‌داند. اصول اعتقادی این بانک به شرح زیر است:

- درآمدی که از طریق بهره ایجاد می‌شود دشمن اقتصاد باثبات است.

- بیکاری، تورم و تخریب محیط زیست از نتایج دریافت بهره است.

- بهره باعث حرکت ثروت فقرا به سمت ثروتمندان می‌شود.

- نرخ بهره تنها در پروژه‌هایی که در مدتی کوتاه سودی کلان ایجاد می‌کنند کاربرد دارد.

امتیاز پس‌انداز

هدف اصلی بانک جاک ارائه خدمات قرض‌الحسنه به اعضای خود است. به منظور دستیابی به این هدف باید مردم را ترغیب کند تا پول‌هایشان را به صورت سپرده‌های بدون بهره در اختیار بانک بگذارند. جاک از روش "امتیاز پس‌انداز" استفاده می‌کند تا سپرده‌ها و وام‌های خود را با یکدیگر تراز کند. اکثر مردم بین حالتی که پول‌شان را بدون بهره در اختیار بانک بگذارند یا حالتی که از بانک وام بدون بهره دریافت کنند، گرفتن وام را انتخاب می‌نمایند. اکثر مردم تمایل دارند تا درآمدهای موقتی و کوتاه مدت خود را در حساب‌های جاری بدون بهره قرار دهند اما درصد کمی از مردم توانایی و تمایل دارند که پول‌های کلان خود را به صورت بلند مدت در حساب‌های بدون بهره سپرده گذاری کنند. طبیعتا این بانک بدون داشتن سپرده‌های قرض‌الحسنه نمی‌تواند وام‌های بدون بهره اعطا کند. در روش "امتیاز پس‌انداز" هرفردی که قصد دریافت وام دارد باید قبل از آن، پولی را در بانک سپرده‌گذاری کند. هر فرد در مدت زمانی معلوم، مقداری پول در بانک قرار داده است و جاک دقیقا به همان میزان وامی با مدت زمان مشابه به فرد پرداخت می‌کند. در واقع می‌توان این‌طور تصور کرد که هر فرد از حساب خودش وام دریافت می‌کند.

روستای جدید- روستای قدیم

سال‌ها و ماه‌ها در اتاق‌های کارمان می‌نشینیم. هر چند هفته یکبار از تهران خارج می‌شویم. با هدف تغییر روحیه و به منظور تفریح، به دل طبیعت می‌‌رویم. گاهی هم به روستاها سر می‌زنیم. چای در کنارشان می‌نوشیم و عبور می‌کنیم. مجددا به شهر بازگردیم و روز از نو، روزی از نو. به گمانمان در حال خدمت به روستا هستیم. از داخل اتاق‌های بسته در دل شهرها، با اتکا به قدرت تفکر و تخیل، به تحلیل مسائل روستا می‌پردازیم و به دنبال راه‌حل هستیم. می‌دانیم که نباید برای روستاییان تصمیم‌گیری کنیم، کار را باید به افراد بومی بسپاریم، بایستی تنها نقش مشاوره‌ای و هدایتی داشته باشیم، برنامه‌ای از پیش آماده شده برای توسعه روستا ارائه ندهیم، به آداب و رسومشان احترام بگذاریم، جهشی در فرهنگشان ایجاد نکنیم و ساختارهای روستا را دگرگون نسازیم. این‌ها را در اتاق‌هایمان آموخته‌ایم!!

وضعیت مبهم آینده زندگی روستایی

آینده روستا در ایران یکی از مبهم‌ترین مسائل کشور است. در سطح کلان صحبت‌های بسیاری درباره معکوس نمودن روند مهاجرت از روستا به شهر می‌شود. جدای از شعارهای تکراری و فضاسازی‌های رسانه‌ای و تبلیغاتی، بعضا اقدامات کارشناسی نشده برای حل این مشکل مانند احداث شهرک‌های نوساز به جای خانه‌های قدیمی روستاییان و جابجایی موقعیت جغرافیایی روستا و یا تبدیل روستا به شهر به منظور از بین بردن انگیزه‌های مهاجرت انجام شده است اما نتایج نشان می‌دهد روند مهاجرت سرعت بیشتری پیدا کرده است. دو نظریه در این‌جا مطرح می‌شود. اول آنکه مسئولین می‌دانند با توجه به روند فعلی، روستا در ساختارهای موجود نمی‌تواند احیا شود و صرفا با انجام اقدامات تبلیغاتی، سعی می‌کنند خود را به عنوان ناجیان روستا معرفی کنند. فرضیه دوم آن است که بدون توجه به آینده روستا و عدم برنامه ریزی بلند مدت در سطح کلان و ناآگاهی درباره جایگاه روستا نسبت به شهر در دهه‌های آینده، به صورت چشم بسته سعی در معکوس نمودن روند مهاجرت دارند. از آن‌جایی که تا به حال مسئولین و سیاست‌گذاران کشور درباره آینده بلندمدت زندگی روستایی در ایران صحبتی نکرده‌اند و بی‌توجهی نسبت به سبک زندگی روستایی کاملا مشهود است، می‌توان مطمئن بود که فرضیه سومی وجود ندارد.

بررسی صندوق های اعتبارات خرد و تاثیر آنها بر توسعه محلی

روز دوشنبه، ۲۸ تیر ۱۳۹۵ گروه "نوآوری و کسب و کار اجتماعی" پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف و "انجمن حامیان فرهنگ قرض الحسنه و کارآفرینی اجتماعی" میزبان پنجمین نشست "همیاران توسعه محلی" با موضوع “صندوق‌های اعتبارات خرد و توسعه محلی – چالش‌ها و فرصت‌ها در ایران” ببودند.

آقای دکتر حسین راغفر از دانشکده اقتصاد دانشگاه الزهرا (س) و آقای دکتر حبیب جباری از دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران از اساتید حاضر در جلسه بودند. همچنین آقای دکتر علی ملکی و آقای دکتر روح الله حمیدی مطلق از پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف، آقای دکتر هوشنگ جزی، مدیر ملی پروژه‌های بین‌المللی منارید و حبله رود، آقای دکتر محمدتقی شریعتی، مشاور صندوق حمایت از توسعه سرمایه‌گذاری کشاورزی، آقای جسیم مصطفوی، مدیر موسسه کاردوک، آقای هادی فلاحی از موسسه ثمرات ارزش آفرینان، خانم مریم قندهاری از موسسه صراط میثاق، آقای ابوالفضل میرقاسمی از موسسه تکرا، آقای تیموری از بانک قرض‌الحسنه رسالت، خانم حسنا حاجیان و خانم فاطمه باباخانی از طنین طبیعت تیرگان، خانم سمیرا انواری و خانم لیلا بلالی از وزارت جهاد کشاورزی، آقای پژمان پازوکی از موسسه کفشدوزک، آقای ورجاوند، خانم زارا امجدیان و آقای مهدی مجتهدی از انجمن دامون، خانم مریم لاوی از بنیاد مسکن، خانم مریم احمدیان از مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، آقای مهدی کلاهی از موسسه IPBES، خانم زهرا امامی از دانشگاه علامه طباطبایی و برخی اعضای گروه نوآوری و کسب و کار اجتماعی پژوهشکده سیاست گذاری دانشگاه شریف از دیگر اعضای حاضر در جلسه بودند.

تلاش های کم بازده

یکی از اقدامات مفیدی که در کشور های اروپایی، خصوصا ایتالیا انجام می شود، سپردن پروژه های اجرایی دولت و شهرداری ها در زمینه اجتماعی به سازمان های مردم نهاد است. برای مثال ارائه خدماتی مانند مراقبت و نگهداری از کودکان و سالمندان، خدمات آموزشی برای محرومان و خدمات اجتماعی برای اقشار محروم در کشور ایتالیا بر عهده شهرداری ها است. شهرداری ها به جای آن که خود درگیر اجرای پروژه شوند، انجام آن را به صورت مناقصه ای به سازمان های مردم نهادی که با عنوان تعاونی اجتماعی ثبت شده اند می سپارد. این تعاونی ها توسط افرادی با دغدغه مسائل اجتماعی ثبت شده است و سعی دارند در زمینه رفع مشکلات اجتماعی فعالیت کنند به همین دلیل پس از دریافت پروژه از سوی شهرداری، نه تنها به دنبال سود های کلان نیستند، بلکه سعی می کنند پروژه را با کیفیت هرچه بهتر انجام دهند تا مردم بیشتر از آن منتفع شوند. با این کار علاوه بر کاهش هزینه های شهرداری، بودجه لازم برای ادامه حیات تعاونی اجتماعی نیز مهیا می شود و با ادامه فعالیت این تعاونی ها، نیروی انسانی بیشتری در جامعه تربیت می شود.

در ایران نهاد های بسیاری در زمینه محرومیت زدایی فعالیت می کنند. از سازمان هایی مانند بنیاد مستضعفان و کمیته امداد امام خمینی که به همین منظور تشکیل شدند، تا کارخانه های دولتی که در راستای مسئولیت اجتماعی شان پروژه هایی برای مناطق محروم انجام می دهند. از طرف دیگر سازمان های مردم نهاد و خیریه های بسیاری نیز در سطح کشور برای بهبود کیفیت زندگی اقشار محروم تلاش می کنند. ساختارهای بروکراتیک و کهنه نهادهای حاکمیتی، چابکی و انگیزه لازم برای فعالیت بهینه و کارا در این زمینه را ندارند. از طرف دیگر سازمان های مردم نهاد با نیروی انسانی جوان، دغدغه مند و با انگیزه درگیر حل مشکلات مالی خود برای ارائه خدمات بیشتر به محرومین هستند.

جمع هزینه هایی که در یک سال برای محرومیت زدایی در کشور ما انجام می شود بسیار بالا است اما به دلیل آن که هر نهادی به صورت جزیره ای و خودمختار، بدون داشتن تخصص لازم وارد عمل می شود، این سرمایه هنگفت خروجی مورد انتظار را ندارد و نتایج مثبت این تلاش ها در اندازه هزینه صرف شده برای آن ها نیست. ایجاد یک نهاد متولی و هادی برای محرومیت زدایی در کشور و التزام تمام نهادهای فعال در این زمینه به پیروی از سیاست های مرکزی نهاد متولی می تواند این سرمایه ها را در مسیری علمی، پر بازده و در یک راستا هزینه کند تا شاهد دستاوردهای بزرگتری باشیم.

اما از آن جایی که دستیابی به این مهم دور از دسترس به نظر می آید، نهاد های فعال می توانند به جای آن که خود درگیر انجام پروژه های محرومیت زدایی شوند و یا آن که اجرای آن را به شرکت های پیمانکاری بسپارند، طی تعاملی سازنده با سازمان های مردم نهاد فعال و با تجربه در این زمینه، نه تنها در تعریف پروژه از آن ها کمک بگیرند، بلکه اجرای طرح را نیز به آن ها بسپارند. این سازمان ها به دنبال سود مادی برای خود نیستند و طرح را با کمترین هزینه انجام می دهند. از طرف دیگر دغدغه مندی این افراد باعث می شود طرح با بیشترین کیفیت ممکن اجرا شود. اگرچه باز هم مشکلات مطرح شده مانند هم راستا نبودن فعالیت این گروه ها حل نمی شود اما ساختار های خشک اداری ظرفیت لازم برای این قبیل فعالیت ها را ندارند و اگر تنها به تامین هزینه های طرح بپردازند و تدوین و اجرای آن را به سازمان های مردم نهاد واگذار کنند می توانیم شاهد نتایج بهتری باشیم.