یک بانک بدون بهره در سوئد

مطلبی که در ادامه مشاهده می کنید بخشی از کتاب "بانک های اجتماعی و آینده تامین مالی پایدار" نوشته Olaf Weber و Sven Remer می باشد که به معرفی یک بانک اجتماعی و بدون بهره می پردازد.

 ترجمه این کتاب توسط گروه نوآوری و کسب و کار اجتماعی پژوهشکده سیاست گذاری دانشگاه شریف در حال اتمام است.

*****

بانک جاک (jac) در سوئد یک نمونه از بانک‌هایی است که با نرخ بهره صفر درصد فعالیت می‌کنند. این بانک دریافت نرخ بهره برای وام را عامل فقر جوامع و بی‌ثباتی اقتصاد می‌داند. اصول اعتقادی این بانک به شرح زیر است:

- درآمدی که از طریق بهره ایجاد می‌شود دشمن اقتصاد باثبات است.

- بیکاری، تورم و تخریب محیط زیست از نتایج دریافت بهره است.

- بهره باعث حرکت ثروت فقرا به سمت ثروتمندان می‌شود.

- نرخ بهره تنها در پروژه‌هایی که در مدتی کوتاه سودی کلان ایجاد می‌کنند کاربرد دارد.

امتیاز پس‌انداز

هدف اصلی بانک جاک ارائه خدمات قرض‌الحسنه به اعضای خود است. به منظور دستیابی به این هدف باید مردم را ترغیب کند تا پول‌هایشان را به صورت سپرده‌های بدون بهره در اختیار بانک بگذارند. جاک از روش "امتیاز پس‌انداز" استفاده می‌کند تا سپرده‌ها و وام‌های خود را با یکدیگر تراز کند. اکثر مردم بین حالتی که پول‌شان را بدون بهره در اختیار بانک بگذارند یا حالتی که از بانک وام بدون بهره دریافت کنند، گرفتن وام را انتخاب می‌نمایند. اکثر مردم تمایل دارند تا درآمدهای موقتی و کوتاه مدت خود را در حساب‌های جاری بدون بهره قرار دهند اما درصد کمی از مردم توانایی و تمایل دارند که پول‌های کلان خود را به صورت بلند مدت در حساب‌های بدون بهره سپرده گذاری کنند. طبیعتا این بانک بدون داشتن سپرده‌های قرض‌الحسنه نمی‌تواند وام‌های بدون بهره اعطا کند. در روش "امتیاز پس‌انداز" هرفردی که قصد دریافت وام دارد باید قبل از آن، پولی را در بانک سپرده‌گذاری کند. هر فرد در مدت زمانی معلوم، مقداری پول در بانک قرار داده است و جاک دقیقا به همان میزان وامی با مدت زمان مشابه به فرد پرداخت می‌کند. در واقع می‌توان این‌طور تصور کرد که هر فرد از حساب خودش وام دریافت می‌کند.

اولین اقدامی که یک مشتری جدید جاک برای دریافت وام بدون بهره باید انجام دهد آن است که در بانک سپرده‌گذاری کند و امتیاز پس‌انداز به دست آورد. میزان وام پرداختی، از حاصل‌ضرب میزان پول پس‌انداز شده فرد، تعداد ماه‌هایی که پول در اختیار بانک بوده و ضریب حساب پس‌انداز محاسبه می‌شود. ضریب حساب پس‌انداز بر اساس نوع حسابی که فرد گشوده است متفاوت است. حساب‌های تقاضا محور که فرد در همان زمانی که بخواهد می‌تواند پول خود را خارج کند از ضریب پایین‌تری (0.7) برخوردارند. برای مثال فردی که مبلغ 100 یورو را به مدت یک ماه در حسابی با ضریب 0.9 قرار دهد، 90 امتیاز پس‌انداز دریافت می‌کند.

ضریب حساب پس‌انداز بر اساس نوع حساب تعیین می‌شود و در حساب‌های کوتاه مدت که فرد ملزم نیست پول خود را تا مدت زمان معلومی در اختیار بانک بگذارد، این ضریب کوچکتر است.

پس از آن که فرد حداقل به میزان شش ماه پول خود را در اختیار بانک قرار دهد برای دریافت وام اقدام می‌کند. برای آن‌ که فرد مبلغ 1 یورو به مدت 1 ماه دریافت کند نیاز به 1 امتیاز پس‌انداز دارد. مبلغ وام و مدت زمان بازپرداخت آن توسط مشتری و حداکثر تا سقف امتیازات پس‌انداز او تعیین می‌شود. برای مثال دریافت وامی به مبلغ 90 یورو برای 1 سال به همان مقدار امتیاز پس‌اندازی احتیاج دارد که وامی به مبلغ 45 یورو برای 2 سال نیاز دارد.

علاوه بر وام پایه‌ای که بر اساس امتیاز سپرده کسب شده توسط مشتریان پرداخت می‌شود، مشتریان می‌توانند بر اساس امتیاز پس‌اندازی که درآینده کسب می‌کنند نیز یک وام دیگر دریافت کنند. "ضریب تخصیص" در امتیاز پس‌انداز فعلی مشتریان ضرب می‌شود و امتیاز فعلی برای دریافت یک وام اضافه به دست می‌آید. برای بازپرداخت هر وام یک حساب تقسیط ایجاد می‌شود و در اثر ساختاری مشخص، هنگامی که وام به صورت کامل بازگردانده شود، امتیازات لازم نیز به دست آمده است.

در واقع فرد در زمانی که وام را به صورت قسطی باز می‌گرداند، پس‌انداز مناسبی ایجاد کرده است. پس‌اندازی که در زمان بازپرداخت وام ایجاد می‌شود را پس پس‌انداز (Post-Saving) می‌نامند و پس‌انداز قبل از دریافت وام را پیش پس‌انداز (Pre-Saving) می‌گویند. در اکثر موارد، هنگامی که بازپرداخت وام انجام می‌گیرد میزان پس پس‌انداز ایجاد شده زمینه ساز سپرده گذاری برای وامی جدید می شود.

اگرچه هیچ بهره‌ای در ازای این وام‌ها دریافت نمی‌شود اما مشتریان موظف‌اند در زمان دریافت وام 6% از کل وام را تا زمان تسویه حساب کامل، در حساب خود قرار دهند. همچنین مبلغی را به عنوان قیمت وام به منظور جبران هزینه‌های اجرایی بانک بپردازند. علاوه بر این، مشتریان هنگام عضویت در بانک مبلغ 22 یورو به عنوان حق عضویت می‌پردازند و موظف هستند هر سال به منظور ادامه همکاری با بانک مجددا این مبلغ را پرداخت نمایند.

جاک یک بانک مجازی است و هیچ شعبه‌ای ندارد و عملکرد آن وابسته به افراد نیست. میل عمومی به عضویت در جاک به سرعت در سراسر سوئد گسترش یافت و افراد روستایی که فاصله زیادی از شهرها دارند به راحتی به عضویت آن در آمدند. به دلیل مجازی بودن بانک جاک، مشتریان آن حسابی در یک بانک دیگر می‌گشایند تا اقدامات مالی‌شان از طریق آن انجام شود. مشتریان می‌توانند از طریق اینترنت و خدمات تبادلات بین بانکی که توسط بانک‌ها یا اداره پست ارائه می‌شود، پول‌های خود را بین حساب حقیقی و حساب مجازی خود در جاک منتقل کنند. با توجه به رشد تکنولوژی و ابزارهای مالی، بانک جاک امیدوار است تا در آینده‌ای نزدیک بتواند خدمات دسته چک و کارت‌های اعتباری را برای حساب‌های خود ایجاد کند. در این صورت مشتریان این بانک دیگر نیازی به افتتاح حساب در بانکی دیگر نخواهند داشت.

مدیریت اعتبارات

جاک نیز مانند هر بانک دیگری باید مطمئن شود که مشتریان وام‌های پرداختی را بازگردانند. بر خلاف بسیاری از بانک‌ها، ساختار پس‌انداز و وام دادن بانک جاک ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که باعث شده نرخ عدم بازگشت وام‌های آن بسیار پایین باشد.

هر عضوی که برای دریافت وام اقدام کند، با طیف‌ گسترده‌ای از وام‌های ممکن بر اساس میزان وام، دوره بازگشت وام و امتیاز پس‌انداز فرد مواجه است. پس از آن که مشتری محصول مورد نظر خود را انتخاب کرد، واحد وام بانک توانایی فرد در بازگرداندن وام را می‌سنجد. به کمک نرم‌افزارهای کامپیوتری می‌توان بر اساس سن و جنسیت، تخمینی از متوسط هزینه‌های زندگی افراد به دست آورد و آن را با درآمدشان مقایسه نمود.

در هر هفته بین 20 تا 25 مورد وام درخواست می‌شود که با 95% از آن‌ها موافقت می‌شود. اکثر وام‌ها با یک سند دارایی یا ضامن شخصی ضمانت می‌شوند. وام‌های با مبلغ بیشتر از 4000 یورو و دوره 2 تا 5 ساله چندان مطمئن نیستند اما این دسته از وام‌ها تنها 5% از گردش مالی بانک را تشکیل می‌دهند و طرح‌هایی که مازاد اقتصادی ایجاد می‌کنند در اولویت هستند. اصلی‌ترین دلیلی که مردم از این بانک وام درخواست می‌کنند آن است که بتوانند وام‌های قبلی خود که از بانک‌های رایج برای خرید خانه، ماشین یا لوازم منزل دریافت نموده‌اند را تسویه کنند.

به طور کلی افرادی که می‌توانند پس‌اندازهای منظمی داشته باشند در بازگرداندن وام بهتر عمل می‌کنند. در ساختار جاک که پس‌انداز قبل از وام گرفتن قرار دارد، مردم به سمت پس‌انداز منظم سوق داده می‌شوند. در میانه مسیر بازگرداندن وام، هنگامی که پس‌انداز فرد با میزان بدهی او برابر می‌شود، میزان باقی‌مانده از وام به طور کامل به وسیله پس‌انداز فرد تضمین می‌شود.

درصد پایینی از وام‌های جاک با عدم بازگشت همراه می‌شوند. وام‌گیرندگان همیشه در جایگاه مشتری باقی نمی‌مانند و غالبا به اعضای بانک تبدیل می‌شوند. بسیاری از افراد به شدت به ساختار بانک‌داری بدون بهره اعتقاد دارند و آینده این مسیر بسیار دلگرم کننده است و به ندرت پیش می‌آید که در قبال وام‌های پرداختی، کار به استفاده از ضمانت بکشد.

نقدینگی

در یک سطح ساده از بانک‌داری، بانک با استفاده از سپرده یک فرد، به فرد دیگری وام می‌دهد که فرآیند در عمل با مشکلاتی رو به رو است. در وهله اول اگر فرد سپرده گذار پیش از آن که وام گیرنده حساب خود را تسویه کند پول خود را درخواست کند چه می‌شود؟ سوال دوم آن است که اگر تعداد وام گیرندگان بیشتر از سپرده‌گذاران شود چه باید کرد؟

اولین مشکل با قرار دادن حجم زیادی از سرمایه به عنوان ذخیره اضطراری برطرف می‌شود و بانک می‌‌تواند متناسب با  نیاز سپرده‌گذاران پول مورد نظر را بازگرداند. در عین حال که عده‌ای از مشتریان به صورت اتفاقی پول خود را خارج می‌کنند، عده کثیری از آن‌ها به صورت پایدار سپرده‌‌های خود را در اختیار بانک قرار می دهند.

سیاست جاک بدین صورت است که 20 درصد از پیش پس‌انداز ممکن را در حساب‌های بانکی یا به صورت اوراق قرضه دولتی ذخیره کند تا در مواقع نیاز به راحتی در دسترس باشد. کم کردن حجم پول در گردش منجر می‌شود پولی که می‌تواند به مردم وام داده شود به صورت بی‌کار ذخیره شود. به همین دلیل نگهداری بیش از 20 درصد پول‌ها به نظر منطقی نمی‌رسد. از آن‌جایی که پس پس‌انداز تنها در زمان مشخصی می‌تواند از حساب خارج شود، نیازی به ذخیره کردن پول توسط بانک نیست.

جاک همچنین با قرار دادن ضرایب حساب پس‌انداز بالا برای سپرده‌های طولانی مدت، مردم را به حفظ پول‌هایشان در بانک ترغیب می‌کند. بانک به مشتریان خود حساب‌های 6 ماهه، یک ساله و دوساله را پیشنهاد می‌دهد و این باعث می‌شود بانک از قبل برای بازگرداندن پول مشتریان برنامه‌ریزی کند.

در پاسخ به دومین مشکل مطرح شده، بانک جاک مسیر دشوارتری برای برقراری تعادل بین سپرده‌ها و وام‌ها در مقایسه با بانک‌های رایج دارد و به همین منظور از ساختار امتیاز پس‌انداز استفاده می‌کند. اکثر افرادی که در این بانک سپرده‌گذاری می‌کنند قصد دارند در آینده وام دریافت نمایند. افزایش سپرده‌گذاری در یک سال نشان‌دهنده افزایش تقاضای وام در سال آینده است.

ضریب تخصیص نقش مهمی در ارتباط بین عرضه سپرده‌ها و تقاضای وام دارد. در واقع مدیریت جاک ضریب تخصیص را در واکنش به میزان نقدینگی بانک مشخص می‌کند. اگر میزان سپرده‌گذاری بالا رود، ضریب تخصیص را بالا می‌برند تا مشتریان به دریافت وام تشویق شوند. البته در مورد بانک جاک ارتباط ضریب تخصیص و تقاضای وام به همین سادگی نیست. در کوتاه مدت افزایش ضریب تخصیص باعث می‌شود مشتریان میزان پس‌انداز خود را افزایش دهند تا امتیاز پس‌انداز بیشتری کسب کنند و درآینده بتوانند وام بیشتری بگیرند. افزایش تقاضا برای وام یک مشکل جدی برای جاک است. کاهش ضریب تخصیص نیز می‌تواند اعتراض مشتریانی که با توجه به ضریب قبلی برای حساب‌های مالی خود برنامه‌ریزی کرده‌اند را به همراه داشته باشد. راه حل جایگزین رد درخواست وام مشتریان یا ایجاد لیست انتظار برای متقاضیان وام است. با توجه به آن که تعداد اعضای این بانک و خدماتی که ارائه می‌دهد در حال گسترش است، ارتباطات و تناسبات ایجاد شده در رابطه سپرده‌گذاری و دریافت وام به یک مشکل جدی در مدیریت جاک تبدیل شده است.

فرهنگ عمومی جاک

سهم قابل توجهی از توان بانک جاک صرف برقراری ارتباط با 21000 عضو خود می‌شود. جاک یک تعاونی است که به صورت کامل در مالکیت اعضای بانک است. علاوه بر خبرنامه‌هایی که هر سه ماه منتشر می‌شود، 24 دفتر منطقه‌ای توسط نیروهای داوطلب و آموزش دیده دارد تا نمایشگاه‌ها و برنامه‌های گروهی خود را برگزار کند. با توجه به آن که اولین اولویت جاک بانک‌داری بدون بهره است، اعضای آن به امید فراگیر شدن و تغییر ساختار اقتصادی با آن همکاری می‌کنند.

جدیدترین نوآوری در راستای تغییر ساختار اقتصادی، ایجاد بانک‌هایی برای بنگاه‌های محلی است. اعضای این موسسه حساب‌های خاصی در جاک افتتاح می‌کنند و در عوض آن که خودشان وام بگیرند، سپرده‌هایشان صرف اعطای وام‌های بدون بهره به بنگاه‌های محلی می‌شود. پس‌انداز‌ها به طور کامل تضمین شده‌اند، در نتیجه هیچ ریسکی متوجه قرض دهنده نمی‌شود. یک کشتارگاه زیست محیطی و یک ماکت از روستای وایکینگ‌ها اولین پروژه‌هایی بودند که با این روش تامین مالی شدند. این اتفاق یک تجربه جالب در پروژه‌های محلی و امور مالی منطقه‌ای بود و با بازخورد خوبی از طرف رسانه‌ها و گروه‌های محلی همراه شد. اگرچه قرض دهندگان هیچ بهره‌ای در ازای پولشان دریافت نمی‌کنند اما باعث پیشرفت اقتصاد محلی و زیرساخت‌ها می‌شوند.